Reportajen : Meke Magno Nazaria
Liu husi diálogu hamutuk ho partidu polítiku sira, sosiedade sivíl , igreja katólika no mós partidu ne’ebé la hetan asentu iha Parlamentu nasionál no parte relevante seluk Prezidénte dé Republika Jose Ramós Horta dekreta data elisaun parlmentar ne’èbe monu iha loron rua nulu resin ida (21) fulan Maio tinan rihun rua rua nulu resin tolu (2023). Iha palásiu Aitarak laran. Segunda feira (13/02/2023).
21 dé Maio hanesan data ba eleisaun parlamentár ne’ebé dekreta ona husi, Prezidénte dé Republika Timor-Leste , iha loron ida ne’e povu Timor-Leste sei simu festa démokrasìa hodi ezerse sira nia direitu dé votus atu hili partidu ne’ebé mak sira determina rasik sei lori governu Timor Leste iha tinan lima nia laran.
Prezidente Repúblika Timor-Leste Jose Ramos Horta hateten iha tinan rua nulu (20) nia laran Timor-Leste iha esperiénsia ho eleisaun demokrátiku ne’ebé di’ak iha mundu internasionál.
Prezidente da Republika Timor-Leste Dr. Jose Ramos Horta hateten.” Na’i ulun sira, ita hotu preparadu atu ba eleisaun lejizlativa rihun rua rua nulu resin tolu (2023), tanba ita iha tinan rua nulu (20) nia laran ita iha esperiénsia ho eleisaun demokrátiku , Sekretariadu tékniku hanesan STAE , Comisaun Nasionàl Elicoès ( CNE) iha naran di’ak iha mundu internasional ,instituisaun rua ne’e sira ba lidera iha prosesu eleitorál ba iha nasaun seluk seluk iha li’ur hanesan Guinne Bisau.
Saida mak instituisaun fò ba iha Prezidénte dé Republika , responsabilidade ida todan tebes tebes mak liu husi dekretu Prezidénte dé Republika marka eleisaun ba oitavos ( VIII) parlamentu nasionàl , tenke marka loron ualu nulu (80) antes eleisaun ou loron neen nulu (60) se iha karik solusaun parlamentu.
Matenek deputadu sira eleitu ba lejislatura tinan lima nian (5) ho nia Art no. 4 / Art. 93 ita nia konstituisaun , no. 2 Art segundu lei de elisaun parlamentu nasional, lejislatura ida iha sansaun lejislatura lima (5) ,sansaun lejizlativa ida iha funsionamentu tinan ida hamutuk tinan lima (5).
Ita hotu hatene iha 26 de janueru tinan rihun rua sanulu resin ualu (2018) prezidente dezolve parlamentu nasional dekreta elisaun antisipada , hanesan ita hotu hatene iha 12 Maio 2018, parlamentu foun ne’e simu pose iha 12 de Junu 2018 , prezidente parlamentu foun nia hetan elisaun, iha 13 Junu nia hetan pose, iha loron ne’e duni nia halo deskursu nasional, loke kinta lejizlatura ,ita hotu hatene , deputadu deleitu sira tinan ne’eba sira halo sira nia servisu, kaer sira nia knaar mai husi konstituisaun, maoria parlamentar iha parlamentu sira hatudu semak ba primeiru ministru, momentu ne’eba atu ba primeiru ministru mak quinto oitavu husi maioria parlamentar.
Prezidente da Republik konvida nia atu forma oitavo (VIII) governu , oitavu ( VIII) governu hetan pose 21 de Julhu 2018, Sesaun lejizlativa kadeira hahu formalmente iha 15 de setembru remata 14 de setembru tinan liu mai, tinan foun, ne’e la konta, la veta suspensaun tanba 23 dezembru too 2 Janeru periode natal , depois resesu 15 de Julhu too 14 de Setembru.” Dehan prezidente.
PR. Horta hatutan STAE no CNE mak iha responsavel organiza elisaun ho idak idak nia knaar.
“ Rejimentu parlamentu nasional ne’e rejimentu ida internu , funsionamentu internu de’it parlamentu nian , ne’e la’os hanesan lei ida ka aplika ba nasaun tomak, laiha valor lei, ne’e iha rejimentu internu.
Ita hatene STAE ho CNE mak responsavel simu responsabilidade atu organiza elisaun idak idak ho nia knaar, STAE mak haree depende ba ministru ida kaer pasta ida ne’e, mak haree buat hotu hotu , ne’èbe teknìku aprovamentu buat hotu para bele kumpri sira nia mandatu wainhira prezidente deklara elisaun antisipada ou elisaun normal, sempre prontu.
Iha tinan lima (5) liu ba 12 de Maiu 2018 ita halo elisaun parlamentar antisipada, fulan sanulu de’it, liu tiha elisaun parlamentar interior, data sira ne’e STAE ho CNE mak Power point , 12 de Maiu 2018.“
Iha tinan ida ne’e elisaun sei halo iha primeiru semester hodi fò tempu ba partidu ne’ebe iha elisaun 2023 bele halo dialogu no aprezenta programa governu.
“ Agora refleksaun ba tinan ida ne’e , ita haree elisaun iha primeiru semester rihun rua rua nulu resin tolu (2023) portantu antes de julhu ate junhu ,vantajen mak ida ne’èbe , ha’u sei kolia ba ida ne’e , sei halo duni iha primeiru semester , ne’e hanesan fò tempu liu ba partidu sira ne’èbe mai husi elisaun tinan rihun rua rua nulu resin tolu (2023) para sira bele halo dialogu, forma bankadas, aprezenta programa hili governu, aparezenta programa governu, orsamentu retifikativu husi governu fò hakarak karik, e proposta orsamentu jeral estadu.
Se elisaun ita halo karik iha segundu semestre bele provoka situasaun hanesan ita too iha fulan 1 de Outobru orsamentu jeral estadu seidauk prontu, depois tama ba iha Novembru, Dezembru ba parlamentu signifika ita bele too Janeru , obriga governu servisu ho duodésimu , hanesan akontese iha 2014, 2015, 2016, 2017,2018, ida ne’e ita hatene ona iha impaktu boot ba ekonomia.
Tanba ida ne’e, ha’u hakruk ba deputada ,deputadu sira hotu iha parlamentu nasional iha tinan hira nia laran, sira kumpri sira nia mandatu ho kbiìt ba ita nia povu , Iha problema balun kuandu parlamentu ne’e hahu maibè sira nia produsaun, produtividade di’ak duni ,debate ne’ebe halo, produsaun lejìzlaktiva ne’èbe halo , ne’e duni ha’u parabes ba sira.” Prezidente afirma.
Aleinde ne’e Prezidente husu ba lider nasionàl sira hotu atu unidade ,hatudu matenek ba rai ida ne’e tanba povu ho mundu hakarak hare lideransa ida ne’ebe sai husi elisaun ne’èbe transparante no la’o di’ak
“ Ba Na’i ulun lider sira, lider nasionàl hotu hotu , ita hotu unidade , ha’u husu hatudu matenek , ita hatudu dalan ba ita nia rai ida ne’e , para ita halo konsentrasaun estratejìka hetan konsensu estratèjiku, haleu buat hotu hotu ne’èbe ita konsidera kestaun nasional e internasional ne’èbe importante.
Povu , mundu hakarak hare lideransa politìka ida sai lejìtimadu husi elisoès libre transperenti informasaun dinamiku no kompetenti, sira hakarak haree lideransa ida sai husi elisaun, elisaun ida la’o di’ak ,moos , elisaun ne’e bele produs governasaun ida dinàmìka tebes tebes ho ema matenek ho seriadade.” tenik prezidente.
Sukat ba razaun hotu hotu ne’ebe iha , aleinde rona mòs partidu sira no parte relavente sira seluk, Prezidente de Republìka dekreta data elisaun parlamentar ba festa demokrasìa Timor-Leste nian.
” Ho sukat razaun sira ne hotu , aleinde rona partidu sira hotu no ema seluk tan, mak ha’u deside elisaun tinan rihun rua rua nulu resin tolu ( 2023 ) nian, data ba marka elisaun ne’e mòs haree ho preokupasaun importante tebes tebes para ita bele halo rekuperasaun ekonomìka , ne’e urjenti , ita nia povu mobilazadu, mobilazadu ba elisaun lejizlativa ,primeiru semester rihun rua rua nulu resin tolu (2023) , sira nia esperansa, sira nia fiar , ita labele haluha , ita labele soe tiha , povu labele hein tan ona tanba ida ne’e hau dekreta elisaun ba parlementar tinan rihun rua rua nulu resin tolu ( 2023) iha loron rua nulu resin ida (21) fulan Maio tinan rihun rua rua nulu resin tolu (2023) , ha’u fiar , ita nia povu ne’ebe mobilizadu ba elisoèns parlamentar ,ha’u fiar lideransa politìk Nasional mòs sei hatene ,hetan konsensus, sei kaer konsensus ida ne’e , desizaun ida ne’e ha’u halo depois hanoin sukat buat hotu hotu, Dekretu Presidensìal numeru 9 /2023 ,ha’u lee de’it mak ida ne’e , Fixu ha’u tau , hili loron rua nulu resin ida (21) fulan maio tinan rihun rua rua nulu resin tolu (2023) ba elisaun deputadu parlamentu nasiònal ” Prezidente Jose Ramos Horta konfirma.
Entertantu Lideransa partidu politik sira tenke konserta ba ida ida nia programa ba tinan lima, labele kolia liafuan kroat ba malu iha kampaña eleitoràl.
Prezidente iha nia mensajen,” Hanesan fo fali elisaun ruma ba ha’u nia maun boot sira ka, alin sira ne’èbe hatene liu, iha esperensia liu, tanba ha’u hanesan ema kiik ida koali’a fali ba boot sira, ha’u hateten de’it favor ida kuandu ita koli’a lia kroat demais hasoru malu , ita nia povu komesa tauk tanba trauma ne’èbe ke mai husi kotuk kedas, ita la eduka jerasaun foun, la eduka joven sira , ne’e duni ha’u husu lalika kolia semak halo , haree ba oin saida mak bele halo tinan lima mai ne’e tanba dezafiu 2023 , dezafiu ekonomiku sosial bele boot tebes tebes , situasaun ekonomia mundial bele nakfera liu tan tinan ida ne’e nian, portantu Timor tenke kuidadu loos , tenke buka unidade , di’ak liu partidu sira hotu hotu konserta ba iha ida ida nia programa ba tinan lima mai ne’e.“
Ekuantu Prezidente Horta fo hanoin ba lider partidu politìku sira lalika haree ba governasaun kotuk maibè presiza respeitu malu hatudu no fahe matenek ba povu.
“Ha’u hateten lalika kolia ba governasaun kotuk ne’e, tinan lima ou sanulu liu ba ne’e , agora elisaun liu tiha, Governu fò mai , parlamento fò mai, hakarak halo avaliasaun ba tinan rua nulu(20) bele halo, ne’e para haree ita halo saida , euro saida , bele halo iha partidu nia laran bele mòs halo iha governu nia laran , maìs kampaña eleitòral saida mak partidu bele halo ba oin hatudu respeitu malu ,ne’e mak ha’u husu.
Ita boot sira haree durante ne’e kampaña Presidensial liu ba ne’e, ha’u mak hanesan ema at liu iha Timor -Leste ne’e tomak , ha’u nia alin doben sira iha partidu balun koko fò apoiu kandidatu seluk ,akuza ha’u buat hotu hotu,mesmu ke la akuza ke , kandidatu Ramos Horta mak responsavel ba Tsunami ,rai nakadoko, iha sasaun saida de’it , maibè ida ne’e ha’u komprende.
Ne’ebe di’ak liu ba oin favor lider nasionàl sira ita buka koli’a ,tanba buat barak partidu sira bele oferese, koli’a di’ak, liu liu partidu boot sira , hatudu lider sira nia matenek tanba lider partidu boot sira ,membru partidu boot rua (2) ne’e iha ema lubuk ida matenek, ne’e duni di’ak liu hatudu no fahe matenek ne’e ba povu.” Prezidente hakotu.
Discussion about this post