By: Cristiana Belo
Familia Fen ho Laen Hanesan Povu Agrikultores ho Laran Ksolok Hakarak iha Toos Rasik. Sr. Leopoldino Mendonsa hanesan Xefi de familia no mos laen kaben ba Sra. Hilaria de Arauju, feto Agrikultura Seloi-kraik. Hafoin hetan treinamentu hahu inisia halo Viveros rasik. Leopoldino informa ba jornalista Radio Rakambia iha aldeia Talifarleu, suku seloi – kraik munisipiu Aileu, Dili, Timor – Leste. Iha loron Sexta (19/6/2020).
“Antes de ida ne’e ha’u hetan esperensia oituan hanesan trabalhador, iha tinan sanulu resin, husi koperasaun agrikola portuguesa Timor – Leste iha Municipu Aileu. Hahu apriende agrikola husi 2003 too 2013. Ho ida ne’e, maka ha’u kria inisiativa rasik. Oinsa maka ha’u bele iha toos rasik ou haki’ak rasik, hodi bele apoio vizinhu, familia ka NGO ruma nia nesessidade.
Tinan tolu ha’at ba kotuk ha’u koko haki’ak Ai-oan. Objetivu ida ne’e, katak oituan oituan atu garantia ba ha’u nia to’os rasik no bele fa’an. fa’an voluntariamente ba se deit, maka presiza atu kuda ha’u bele fa’an ba nia, presu tuir ami nia Negosiu. Iha ne’e ha’u haki’ak tanjarinhas, chengke ka bain bain bolu grabi’in, pimenta, ai- mahoni, ai-funan, buah naga, pita-ai sina iha mos pimenta. Ha’u haki’ak iha parte tolu, premeiru Ai- floresta, segundu temperus sira hanesan chengke , pimenta no ai kanela. parte terseiru hanesan Ai-fuan tanjarinhas, pitaya, derok, buah naga no abokate” katak Leopoldino
Prosesu preparasaun halo viverus
Leopoldino haktuir.“Prosesu halo viveirus hahu ita nia preparasaun material hanesan, ai-rin, kantreiru. Depois de prepara kantreiru ita kari fini. Prepara fatin, ita komesa buka fini tuir ita nia nesessidade.Saida maka ita planu atu kuda Por exemplu hanesan, Ai-fuan, Ai-hun ka espesies seluk ne’ebe ita prepara planu atu kuda ba ita nia to’os. Kuaze viveirus nia prosesu ka demora iha Ai-oan sira. husi fulan Dezembru to’o tiha fali Dezembru maka foin kuda, udan monu rai, bele tinan ida, depende ba fini ne’ebe maka ita foti. Tempu ba durasaun ba kada Ai-horis sira iha viveirus la hanesan, iha diferensa ba Ai-horis sira.
Intrumentu ba kuda ai-oan ita uza organik. Uza de’it rai, instrumen hanesan fo’er husi animal nian, karau ten, ho mos ho rai-henek, hare’e kulit ruma. Pupuk kimia hau la uza tamba kimia dala ruma nia kulit husi parte hun nee dodok, mate tiha. entaun hau uza deit organik. Organik ne’e moris nei-neik maske nei-neik maibe nia sae nafatin no la hetan estragos barak.
Oin sa hetan fini no asesu ba merkadu.
Fini ne’ebe ha’u haki’ak iha ne’e, ha’u sosa tamba ita seidauk iha inan ba fini, hanesan Tanjarinha,chengke ha’u tenki sosa husi mercado, to’os na’in sira husi Liquidoe, Talitur. Ita foti fini husi ne’eba, ita sosa tuir kilograma . Iha interese atu bele haki’ak maibe ita fini la iha, tenki sosa husi ema, ita lori mai maka ita haki’ak fali. Agora ne’e hau nia merkadu seidauk propriu ka nakloke ba komun, karik sé mak mai halo negosio no nia hakarak foti direitamente.
Hau la halo buat seluk, so hakiak de’it ai-horis. Foin mak kuda oituan-oituan seidauk koalia kona-ba hektares. Iha Dois mil tres to’o Dois mil trezi hau servisu iha koperasaun agrikola portuguesa Timor – Leste. Hanesan inpregado hetan benefisiu ou rendimentu husi ne’eba. Husi Dois mil Qatorze mai leten hau koko konstrui viveirus ida ne’e. benefisiu ne’ebe hau hetan husi ne’e, ba tinan ida bele hetan Mil i tal maibe husi montante ida ne’e uza ba sembako uma laran, apoio oan sira ba eskola, apoiu ba saude no halo konstrusaun uma.
karik ema foti hotu ita bele Dois mil Quinentus ita bele hetan tinan ida . Depende ba ita nia negosiu no iha ema ne’ebe ita bele halo negosiu atu bele foti hotu. Maibe karik la foti hotu tinan ida ita hetan Quatru centus ou quinentus dolar Amerikanos, maibe karik sira la foti hotu hanesan agora dau-daun ha’u mante’in hela kontinua esforsu oinsa atu bele hetan parseiru. Ha’u sempre kombina ho vizinhu familia sira ne’ebe iha intrese, karik iha posiblidade ha’u koko kombina ho Ministeirio Agrikultura, maibe to’o agora seidauk hau kombina ho sira ne’ebe kaer projetu konaba ai-oan. hakiak ai-oan sira oinsa hau bele hetan rede ka jarigan ruma atu bele fa’an ba ne’eba”
Familia agrikultura Maske hasoru obstaklu maibe kontinua iha esperansa no buka solusaun ba dezafiu ne’ebe sira infrenta.
“Obstakulu ne’ebe hasoru ema la mai sosa viverus. Dalaruma ular han, dalaruma animal estraga oitoan maibe, mantein ita nia pozisaun hanesan nain ba ai-horis ida ne’e. Mantein atu bele fo apoiu seguransa ba ai-horis. to’o oras ida ne’e seidauk hetan parseiru ruma maibe hau kontinua kontente atu bele hakiak nafatin kontinua prepara nafatin hau nia aihoris sira. tamba ita toman ona halo toos, hanesan tos nain prejisa hakiak nafatin.
ha’u kontinua hanoin atu haki’ak nafatin tamba agora to’os na’in barak la halimar maibe to’os ida ne’e ninia kurasaun maka viveiru. Ema bele kuda iha ema ida –idak nia to’os. Ha’u kontinua haki’ak maske seidauk hetan parseiru. Tinan kotuk husi parte Ministeiru agrikula parte plantas industria mai iha ne’e maibe, hau nia ai oan sira ne’e ninia aas seidauk tama iha kriteira atu bele muda ba kampo definitivu. entaun ai-oan sira ne’e, ninia as seidauk to’o tuir kriteira atu bele kuda ba tos.Tuir kriteria tenki vinte cinco to’o trinta cm altura. hau hanoin hela ida ne’e oinsa hau bele hetan parseiru ruma. kona-ba Limitasaun ba ai-horis, ita kuda ohin maibe aproveita sei lori tempo naruk. Benefisiu ba rendimentu tinan ida dala ida, maske tinan ida dala ida ,ha’u haksolok nafatin. No gosta haki’ak Ai-horis tamba besik uma la la’o do’ok.” Katak Leopoldino
Mesagem ba ukun nain sira husi Leopoldino. “ Ba Nai-ulun sira hotu, koalia kona-ba agrikultura ka ita nia povu hanesan ema to’os nain ,signifika katak ema to’os nain sira iha interese atu bele kuda ai-horis. sira iha sira nia to’os ,maibe la iha ema hotu hakiak ai-horis, atu ida-idak bele kuda ninia to’os rasik ,karik iha ema balun mak hakiak de’it balun lae. ne’ebe ami husu ba ami nia Governo liliu Ministerio Agrikola florestas i peskas bele lao ba ita nia to’os nain sira hotu , karik hasoru mos to’os nain balu ne’ebe hakiak ai-oan i bele kria mos planu ruma oinsa husi to’os nain ne’ebe hakiak ai-horis, bele to’os nain sira ne’ebe la hakiak ai-horis, mos bele hetan hotu husi ida ne’ebe ida hakiak ne’e:”
Hilaria de Arauju,feto Agrikultura Seloi kraik.
Hilaria de Araujo, hanesan feto agrikultura esplika prosesu tomak ba journalista Radio Rakambia iha Kintal, nia hela fatin Suku Seloi kraik aldeia Taliforleu. (19/06/2020). Oin sa dezenvolve fini modo musan no adobu organiku. Hodi kuidadu rai bokur no fa’an iha merkadu.
Sra. Hilaria de Aroujo hateten “ Hau ho hau nia oan halo fini, prepara kantareiru ho inisitiva rasik. La iha ema ida mak mai fo korajen ka fo treinamentu ba ami. Halo Veveiros hanesan modo metan, modo mutin, cauliflower, broccoli, china sira ne’e han fulan tolu ho balun. Kari musan liu tiha loron tolu komesa nia moris ka nakfera ita tenki prepara fali kompos atu bibit fali. semana rua ita bele husik fali nia tun ba rai ona . fini ba alfase mak sosa, modo metan no modo mutin maka husi fini rasik.
Prosesu halo adobu organiku, hare’e u’ut foun sunu, hare’e u’ut tuan la sunu, karau ten ho kompos hanesan modo dodok sira ne’e tau hamutuk pois mak tau ho manu ten hodi kuda. Manu ten saku ida Dua Dollar. Prepara kantreiru uza de’it rai metan, karau ten kahor hamutuk ho manuten. Agora ami la hola adobu kimia tamba imppaktu halo rai tos.
Pupuk oreo foin ami hahu koko uza, maibe halo rai toos ta’a maka labele so bolu trator mak bele tamba halo rai fukan to’os liu fatuk, ne’ebe ami la uza kedan, para tiha ho ida ne’e deit. Ami agora uza de’it rai metan, manu ten, karau ten, hare U’ut kahor hamutuk ho modo tahan dodok mak kuda. Pupuk oreo nia diak mak halo modo bot lalais, maibe nia a’at mak halo rai to’os tiha hanesan fatuk.”
Maske Sra. Hilaria ho nia familia, hasoru problema no dezafius oi-oin maibe iha korajen kuda nafatin tamba moris nu’udar povu agikultores la iha dalan seluk atu hili hodi buka moris. Hakarak ka lakhoi ho pasensia tomak hatutan moris liu husi agrikoltores tamba sira nia moris mak ida ne’e ona.
“Problema mak modo kuandu banjir ne’e lafolin, kantareiru Lima, faan deit ba $.40 ka kantreiru ida $5, no $4 mos simu de’it ona. Tamba ema hotu-hotu kuda modo, o la simu hanesan ne’e pasiensia han de’it se lae halo kompos ka tein ba fo fahi mak ne’e de’it ona. Ba Merkado tetu ba loja kmanek maibe sira foti 25 kilo de’it, entaun restu tenki lori ba Merkado Taibesi. Tutur de’it , dudu ho karossa lori to’o ba merkado lakubo foin hein fali kareta ba Dili. Se lae lori ba iha Merkado Lakubo maka familia sira sosa tolu ka ha’at satu dolar.Tinan ida ne’e mak la ba merkadu tamba ho situasaun COVID-19. Lori ba Dili futun ida $1 no $0.50.
Maske modo la folin maibe ami iha vontade kuda nafatin. Se o para halo fali saida. Ita nia moris mak ida ne’e ona. Rezultadu husi modo mak hare ba oan sira nia eskola, uza ba han hemu iha uma laran no halo lia hanesan tuir ita nia kultura.
No ami nia problema ida tan mak Be’e, kuandu to’o bainloron hanesan outubro Agusto ba fali setembro sira ne’e, be maran ami haka’as aan kuda maibe ba lalin fali iha mota, hi’it ho liman de’it no tau ba karrosa roda dudu lori mai hodi rega. Maske Be’e lalin deit maibe kuda barak duni hanesan ne’e nafatin.
Ami kuda modo iha oin sanulu resin ida mak hanesan Baksoygreen, letosigreen, boxy white, cauliflower, broccoli, koto, Leith green, soygreen , alfase fuan, brinjela, salsa, tosaka, sledry no chines. Maibe ami nia kantareiros maka la toman kuda modo sira ne’e, ida tan mak ular.
Sra. Hilaria preokupa tebes ba nia modo ne’ebe estragus husi ular metan. Nia buka dalan, halo konsultasaun ho kolega agrikultores maibe la iha solusaun.
“Ami la iha problema seluk maibe Ihatinan ida ne’e ular metan maka estraga. Iha tinan kotuk la hanesan ne’e. Agora hau hanoin hela, halo nusa para hau atu rega ular ne’e. No hodi saida mak hamate ular ne’e, tamba hau hakaarak hau nia modo moris kompleitu. Ular ne’e iha rai okos hanesan ular metan.
kolega oan ohin mai ne’e, hau dehan ó mai hare lai hau nia kantareirus ne’e, nusa mak hau nia modo ne’e kuda ba nia bele hanesan ne’e. Hau nia kolega ne’e mos dehan haii, hau nia kantareirus hanesan ne’e hotu mais ular ida hanesan ò nian ne’e la iha. So ular kikoan ida be hanesan ka’er ba modo tahan no barata ho tan ular ida kikoan hanesan labadain. O nian ular ida ne’e ita hare ba ita ta’uk fali. Hau dehan ba nia hau nian iha tinan ida ne’e mak, hanesan ne’e fali. tinan-tinan ne’e la iha. Hau hakarak, hau nia kantareiros ne’e kuda modo ba la bele mate. Nia tenki moris kompletu atu nune’e, ita baku ba ema ne’ebe hola mos nia tenki manan. Kuandu ta’a rai ne’e hetan liman isin ida hanesan ne’e, hili de’it iha rai okos hasai tiha hotu entaun hau nervojo ho nia hau sunu de’it ho ahi-klak. Se lae fai halo dodok tiha massa ida lori fali nia ben rega fali ba modo nepara dehan nia labele atu kontinua, ida ne’e mos hanesan nia aumenta tan. No hau la iha dalan seluk.” Katak Sra. Hilaria.
Diretor Executivo, Permatil Sr. Ego Lemos
Diretor Executivu, Permakultura Timor – Lorosae (Permatil) fo solusaun ba probelema ne’ebe povu Agikultures husi Seloi kraik infrenta kona-ba ular halo atakas ba modo ne’ebe sira kuda. Ba jornalista Radio Rakambia iha nia kna’ar fatin Permatil Farol, Dili. loron Sexta feira.
Ego lemos hateten. “Hau hare kazu barak hanesan ular han modo sira, kauza ida primeru tamba kondisaun rai. Rai la buras maka halo modo sira ita kuda ne’e, la buras. Segundu dalaruma fini, ne’ebe mak ita hola dalabarak ita hola husi rai- liur, mak barak. Fini barak ne’ebe maka, mai husi rai liur barak mak labele adapta ita nia ambiente ka fatin lokal. No fini barak mos lori moras husi rai liur mai. Tan ida ne’e, maka antes ita atu rezolve problema, ita tenki hare kauza problema bazika husi situasaun ne’e rasik.
ida fali mos, tamba kuda tarde. Porezemplu, liuliu ba horticultura modo sira ne’e, ita kuda iha tempu bai-loron, kuandu ita kuda iha tempu udan, otomatikamente ita so gasta enerjia de’it tamba bainhira kuandu tempu udan ne’e, ular barak. Halo modo kain sira midar, entaun ular fasil atu ataka modo sira ne’ e. Hau fo sujestaun ba komunidade sira, atu uza aimoruk natural sira, nebe mak ezisti iha area lokal. Liliu aimoruk sira ne’ebe mak hanesan aitahan moruk, ezemplu bakumoruk, aihanek, aidila tahan, ka bele uza aithan sira seluk ne’be mak moruk, ne’ebe mak ular la gosta. Ita bele fai hamutuk kahur ho bee, pois ita rega ba modo sira nebe afetadu. Ida mak hanesan, ohin hau dehan, ita presisa tau adubus halo rai metan, tau adubus ba rai bele iha nutrisaun diak ba rai.” Ego Lemos haklean, “ Segundu, ita tenki hare didiak fila fali fini, fini ne’e moris nanis husi area lokal ka fini ne’e, hola husi fatin seluk. Ita tenki hola fini ne’ebe husi lokal. Se bele, nia labele do’ok liu husi ita nia area lokal, atu nune’e ita labele lori fali moras mai iha ita nia fatin. Ita tenki kuda tuir nia tempu, se ita la kuda tuir nia tempu, entaun ular fasil atu ataka modo sira ne’ e. Ha’u sujere atu uza ai-moruk karik komunidade sira, koko uza ai-moruk natural ne’ebe maka iha. lalika ba hola iha loja tamba loja ne’e kimiku. No bele oho hotu imi nia ular oan rai-kutun sira ne’ebe maka halo rai buras. No kimiku sira ne’e, tama iha be’e matan sira, kuandu ita atu hemu fali no nia bele afeta direta ba iha saude, ba komunidade sira ne’ebe mak uza kimiku sira ne’e.”
Discussion about this post