Reportajen:Odete Bete
Iha 2005. Governu Timor-Leste, Liu husi Ministeriu da Edukasaun hala’o programa pilotu merenda Eskolar la’o ho susesu no efetivu. Iha mós vantajen ba studante sira, tamba nee Governu kontinua implementa ate adata hodi oferese ba estudante sira, ba iha kada eskolah. Programa refere hetan implementasaun liu husi Diresaun Nasional Asaun Sosial Eskolar (DNASE), CONECTIL no Finansas administrativu STATAL, maibe iha implementasaun refere, eskola balun hetan no balun lahetan.
Iha peskiza ne’e jornalista Radio Rakambia konsege foti problema husi eskola rua, mak hanesan Eskola privadu Maria Auxiliadora no mòs eskola Publiku EBC 30 de Agostu Comoro Dili .Asuntu Merenda Eskolar iha Timor-Leste la iha equlibru ka balansu, ne’ebe oferese husi Governu Timor-Leste, liu husi Ministeriu da Edukasaun, ba iha kada eskolah. nebe implementasaun liu husi Conectil no Diresaun Nasional Asaun Sosial Eskolar (DNASE).
Objetivu husi Peskiza ida ne’e, hodi buka solusaun ba lakunas ne’ebe mosu iha implementasaun, husi ministeriu Edukasaun, parte DNASE no mos komisaun CONECTIL.
Tuir Diretora eskola privadu Maria Auxiliadora, Irmā Suzana Alvez dos Santos informa ba jornalista Radio Rakambia katak, sira iha total estudante rihun ida atus ida hat nulu-resin hat (1.144), mak la hetan merenda eskolar kuaze tinan tolu (3).
Diretora eskola privadu Maria Auxiliadora Irmã Suzana Alvez dos Santos hateten” Total estudante iha rihun ida pontu atus ida haat nulu-resin haat (1.144) hahu husi pre-eskolar to’o Ensino Báziku, nunu (9) ano, kuaze tinan tolu ona, la simu merenda eskolar. Ami la du’un hatene, tamba sa ami lahetan, loloos. Loloos ne’e alunus hotu hotu iha direitu atu hetan merenda eskolar, tuir informasaun ne’ebe mak ami simu, wainhira ami haruka numeru emis, tanba tinan-tinan ami intrega no aprezenta nafatin total alunus ba edukasaun. Tuir buat ne’ebe, ha’u hatene númeru emis ne’e atu garantia mos kada alunus sei hetan merenda eskolar, maibe iha realidade ami nia eskola kuaze tinan tolu ona, la hetan merenda eskolar ida ne’e “

Irmã Suzana Alvez dos Santos hatutan Até agora sira sei konfuzaun, koko husu informasaun ba Edukasaun maibe la iha solusaun.
Irmã Suzana Hatutan.” Ami mos koko husu informasaun ba edukasaun sira dehan, eskola katoliku nia prosesu oin seluk uituan, la hanesan ho eskola sira seluk. Sira dehan ami tenke liu husi Conektil, no husi Conektil mak sei bele fo fila fali merenda eskolar ida ne’e, maibe ami husu fila fali ba Conektil, Conektil dehan lae, kona-ba merenda eskolar ne’e, direitamente husi edukasaun mak mai, nune’e ikus mai iha konfujaun uituan. Ami la hatene edukasaun direitamente mai ami ka, ou husi edukasaun haruka ba Conektil depois mak Conektil fò fila mai ami, ida ne’e mak buat ne’ebe to’o agora ami seidauk hetan nia resposta.“
Irmã Suzana Moniz hato’o ba ministeriu relevante.
“Ha’u nia mensajen ba edukasaun katak, atu klarifika de’it, ami nia alunus eskola katoliku sira iha direitu hanesan ho eskola publiku sira ka lae? tanba labarik sira ne’ebe eskola iha ne’e hotu – hotu Timor oan, ha’u hanoin sira mos iha direitu hanesan ho estudante sira seluk.
Maibe ami agradese liu tan, se Edukasaun mos rezolve problema ida ne’e, atu nune’e ami nia alunus sira mos hetan sira nia direitu ba merenda eskolar.” Katak Irmã Suzana, hato’o lia hirak ne’e iha nia eskritoriu Eskola Maria Auxiliadora, Komoro Dili, Timor-Leste.
Iha parte seluk, Diretor escolar públiku EBC 30 de Agostu Comoro, Vitorino Markés informa, sira nia merenda eskolar la’o normal.
Vitorino hateten.” “Ami nia merenda eskolar hala’o iha loron 26 de setembru 2022, no kada semana ida ami ba foti osan husi eskola filial tolu, ho montante orsamentu, rihun ualu atus hitu lima-nulu ($8.750) no kada estudante hetan $0.25 centavos.” Katak Vitorino
Menu Merenda eskolar bazeia ba formatu husi ministeriu Edukasaun. Segunda to’o Quinta feira Modo koto ho na’an, Sesta han foremungu.
Vitorino informa.”Ha’u la bele dehan hahan atu saudavel ka lae, tanba dalaruma ami professor haruka sira ba han, estudante balun lakohi ba han, maibe menu ne’ebe mak ami prepara ne’e bazeia ba orientasaun edukasaun nian ka formatu ne’ebe iha. Total estudante nebe simu ahi han mereda eskolar hamutuk rihun-rua atus rua , rua nulu-resin rua ( 2.222).“
Rekomendasaun husi diretòr eskola públiku EBC 30 de Agostu Comoro, ba ministeriu Edukasaun.
“ Ha’u nia rekomendasaun ba ministeriu edukasaun kontinua ho merenda eskolar ne’e, tanba halo estudante sira la hamlaha wainhira sira tuir prosesu aprendizajen ” Vitorino hateten.
Peskiza ida ne’e mos buka hatene klean ba preokupasaun hirak ne’ebe mosu sobre merenda eskolar entre eskola privado no publiku ne’ebe la’o Diferente.
“Bazeia ba lei organiku ministeriu Edukasaun fo kompetensia ba Diresaun Nasional Asaun Sosiais Asuntu Sanitario iha kompetensia lima (5), ida mak alimentasaun programa merenda eskolar, ita hatene katak implementasaun programa merenda eskolar nee inísiu iha tinan rihun rua-lima (2005) ne’e sai hanesan projetu pilotu, ita implenta iha munisipal, Partilha tinan rihun rua lima (2005) mai to’o tinan rihun rua sanulu resin-rua (2012) governu haree katak programa merenda eskolar nia benifisiu ne’e boot tebes tebes, balun hasae ona nutrisaun no mos alunus iha aula ka prezensa numeru aumenta entaun, programa ida ne’e ita presiza haklean ka avansa iha munisipiu sira hotu, ne’e mak atividade ne’e implementa to’ o agora.
Iha tinan rihun rua sanulu resin-rua (2012) mai to’o tinan rihun rua sanulun resin-neen (2016) programa ne’e toma konta husi ministeriu edukasaun liu husi diresaun DNASE, maibe iha tinan rihun rua sanulu resin-hitu (2017) ate adata implementasaun programa merenda eskolar, ita haree ba dekretu lei No. (3), iha tinan rihun rua sanulu resin-neen (2016) atribui ona kompetensia ba ministeriu adminstrasaun estatal liu husi diresaun nasional finansas munisipiu.“Dehan Diretòr Joaquim Martins ba jornalista Radio Rakambia iha loron segunda feira ( 5/12/2022) fatin Ministerio Edukasaun, Vilaverde -Dili.
Joaquim hatutan komesa husi tinan rihun rua sanulu resin-neen (2016) ministeriu Edukasaun la la’o mesak maibe hamutuk ho ministeru Estatal hodi halo jestaun diak ba implementasaun programa merenda eskolar.
“Apartir tinan rihun rua sanulu resin-neen (2016) la’os ministeriu mesak maibe ministeriu estatal no ministeriu edukasaun halo bazeia ba lei ne’e rasik fò kompetensia ba ministeriu halo jestaun di’ak ba implementasaun programa merenda eskolar ho nia kalendarizasaun para hatene, maibe atribuisaun orsamentu liu husi diresaun nasional finansas sira,tanba ne’e mak orsamentu implementasaun ba programa ne’e rasik iha tinan rihun rua sanulu resin-neen (2016) mai to’o tinan rihun rua ruanulu resin-rua (2022) nia montante mak $0.25 centavos kada alunus “.
Joaquim mos aprezenta kona ba razaun husi problema ne’ebe eskola publiku ho eskola privadu hasoru, kona- ba merenda eskolar ne’ebe balun la’o balun la la’o.
“Tanba ne’e mak iha monitorizasaun, agradese tebes ba radio Rakambia bele iha informasaun para ami bele partilla ba publiku katak rajaun saida mak publiku no privadu balun la la’o, balun lae.
Ita hatene katak eskola publiku eskola ne’ebe jere husi governu no eskola privadu signifika privadu implementa programa ne’e rasik, tanba ida ne’e mak implemetasaun ba programa merenda eskolar ne’e la’o bazeia ba efetivu ne’ebe mak iha, tanba ida ne’e mak iha eskola publiku sira la’o normal tuir diasefektivos implementasaun kada eskola e kada munisipiu.
Maibe eskola privado balun la la’o tanba sira seidauk iha lista ba implementasaun programa ida ne’e, presiza iha kordenasaun didi’ak kooperasaun di’ak atu nune’e bele partila informasaun sira ne’e.
Depois liu liu aprezenta ba edukasaun munisipiu atu nune’e aprezenta dadus sira hotu ba iha minsteriu adminstrasaun Estatal liu liu Diresaun Nasional Finansas munisipiu atu nune’e eskola hotu hotu tenke implementa programa ne’e , maibe dalaruma balun la’o balun la la’o tanba dias efektivus ne’ e remata ona.
Ne’ebe kada munisipiu ho nia efektivus atus ida resin balun ne’ebe la, to’o 100 dias efektivus implementasaun programa merenda eskolar ne’e remata ona.
Rajaun segundu orsamentu atrazadu entaun ita la bele implementa, tanba sein orsamentu, tanba ne’e mak planu ministeiru, Diresaun Nasional Finansa munisipal transferensia ne’e publiku, ne’e tinan ida ita transfere dala rua, depois garante katak implementasaun programa merenda eskolar ne’e tenke la’o iha eskola sira seluk ” Nia afirma.
Dadus ne’ebe Diresaun Nasional Asaun Sosial Eskolar iha kona-ba implementasaun programa merenda eskolar total munisipiu sanulu resin tolu (13) inklui RAEOA.
“No bazeia ba dadus ne’ebe mak iha, ita implementa programa merenda eskolar ne’e iha 13 munisipiu inklui RAEOA no dadus ne’ebe iha, benifisiariu hanesan programa merenda eskolar ba nivel ensino baziku hamutuk rihun atus rua sia nulu resin lima pontu atus ida ualu nulu resin tolu (295.183) alunus mak benifisiario ba ida nee depois eskola publiku iha rihun ida pontu atus ualu (1.800), iha eskola Katolika atus ida neen nulu (160 ) no eskola komunidade total iha rua nulu resin tolu (23 ) tanba ne’e mak total eskola ne’ebe mak implementa ba programa merenda eskolar ba nivel ensino baziku iha R
Rihun ida pontu atus rua neen nulu resin ualu ( 1.268) ne’ebe implementa ba programa merenda eskolar, aleinde ne’e ba eskola pre eskolar ne’ebe implementa mos programa ida ne’e ho benifisiariu alunos total iha rihun rua nulu resin lima pontu atus tolu lima nulu resin neen (25.356 ), no eskola publiku total atus rua ualu nulu resin haat (284) eskola katolika iha hitu nulu resin hitu (77) no eskola komunidade total neen nulu resin sia ( 69) ,pre eskolar total atus haat tolu nulu (430) ,nee mak total eskola neebe benefisiario implementasaun programa ida nee ” tenik diretòr.
Iha sorin seluk jornalista radio Rakambi mòs konsege intervista no hetan esplikasaun mos husi Direktur komisaun CONECTIL Padre Mateus Afonsu informa kona-ba Merenda eskolar nu’udar programa edukasaun nian no parte komisaun CONECTIL nian hanesan uma kreda nian / komferensia piscopal ou Timorense nian.
Pe.Mateus Afonsu hateten” Merenda eskolar nu’udar konsensus ba estudante alunus sira ensinu baziku, primeiru, segundu, terseiru siklu balun, ne’e programa ministeriu edukasaun nian, ne’e duni se sira halo programa sira iha orsamentu,CONECTIL nee komisaun ida husi uma kreda nian buat ne’ebe dehan, konferensia piscopal ou Timorense nian. Informasaun ne’ebe sosiedade espalla governu fò osan ba igreja liu husi CONECTIL fahe. La’os governu fo osan ba igreja hanesan obrigasaun ida, tuir akordu ne’ebe estadu Timor- leste ho vatikanu halo ne’ebe fo subsidiu ida ba uma kreda hala’o nia programa, tanba la’os estadu nia programa.
Merenda eskolar ita hotu hatene ne’e ministeriu edukasaun nia programa igreja ne’e la’os estadu, osan simu duni husi estadu maibe osan ne’ebe estadu ajuda ne’e hanesan mos ema seluk husu ajuda ne’e, ba ninia programa la’os ba fali estadu nia programa, la’os kompetensia CONECTIL nian, hanesan komisaun nasional ba edukasaun Katolika nian, hanesan komisaun uma kreda nian, la’os komisaun governu nian, ne’e duni merenda eskolar governu nia programa, nia mak halo orsamentu tinan tinan e depois nia ezekuta”
Pe.Mateus hatutan iha tinan rihun rua sanulu resin hitu (2017 ) subsidi governu nian aplika ona no aloka ba uma kreda ho montante miliaun neen (6.000.000) no montante hirak nee fahe ba dioseze tolu.
” Klaru iha tinan rihun rua sanulu resin hitu ( 2017 ) kuandu subsidiu ne’e Governu nian aplika konkordata ,ne’e komesa aloka ba uma kreda liu husi konferensia episkopal, alokasaun osan miliaun neen (6.000.000 ) ne’e fahe ba dioseze tolu (3) dioseze ida hetan rihun ida virgula atus lima (1,500) husi miliaun neen (6.000.000) hela miliaun haat pontu lima (4.5) ne’e hela ba ona dioseze tolu (3) entaun momentu ne’eba programa komisaun ninian sedauk iha, entaun aplika osan ne’ebe hela restu ne’e miliaun ida pontu lima (1.5) ne’e aplika dadauk programa ne’ebe governu nian, maibe nee espesialmente ba eskola katolika sira, too ikus sira komprende katak ne’e la’os ita nia programa, ne’e edukasaun nia programa, entaun hahu rihun rua sanulu resin ualu ( 2018) mai ne’e komesa kuriju katak osan ida konkordansia ne’ebe governu haruka ba konferensia piskopal ne’e atu hala’o programa uma kreda nian laos atu halo programa governu nian, rua ne’e la hanesan tiha ona , ne’e duni jornalista buka ida ne’e, mak tenke hatene nia hun, problema ne’e iha nivel leten hatene, sira munisipal la hatene, sa tan to’o diretor sira, sei halo diskriminasaun atu fò todan ba conectil katak osan ne fo hela ba CONECTIL mos la halo, loos duni orsamentu iha , osamentu ne’ebe mak tinan rua kotuk ne’e estadu fo ba uza, orsamentu anual ne’ e fo ba igreja rihun sanulu resin lima (15.0000) maibe CONECTIL tuir ninian programa hetan deit oituan ezemplu 2022 ne’e hetan deit atus sia ( 900 ) ne’e atu halo saida, la’os fahe osan ne’e halo promosaun ba ensinu sira ne’ebe iha nivel, maibe ami labele halo dala ida “
foin dadauk tinan kotuk CONECTIL fahe informasaun ba munisipiu tomak,kona ba materia moral relijaun nian katak atu motiva,ka inspirasaun hodi bele estuda materia moral relijaun-
Pe.Mateus saliente” Tinan ida ne’e foin dadaun husi fulan Agustu to’o outubru ne’e, ami halo formasaun ba profesor sira husi munisipiu tomak, rihun ida atus ida hat nulu resin lima (1145 ) ba kuartu ano, maibe ne’e ba materia moral relijiaun. Servisu CONECTIL nian ne’e liu husi, materia religiaun moral deit, atu nune’e bele fo motivasaun ka inspirsaun, katak imi bele estuda materia hotu hotu maibe keta haluha imi ema katolika, ninia programa mak ida ne’e, atu nivel politika hatene mesmu ita boot sira, hatene nusa mak ema deskrimina materia moral relijaun, tanba ema lakohi atu hanorin moral relijaun iha eskola ba ida ne’e mak CONECTIL eziste.
Agora imi hatene ona problema nia hun ne’e, hanesan ema joga hela osan iha hela sira nia liman maibe osan ne’e lakohi sai, dehan eskola Katolika sira ne’e husu iha CONECTIL, entaun husu ba sira CONECTIL ne’e ministeriu ketak ida ba eskola Katolik sira ka laos, tan nia ministeriu Katolik ministeriu ketak ida husi nee”
CONECTIL hanesan komisaun uma kreda nian la’os Ministeriu ka governu nian,no orsamentu ne’ebe la’os governu fo direita maibe fo ba uma kreda liu husi konferensia.
” Entaun Timor- Leste ne’e, iha estadu rua ,estadu ida mak governu ukun, estadu ida igreja ukun, imi hakarak mak ida ne’e, entaun loos ona ami bele halo orsamentu ketak, imi la hatene ne’e husi Ministeriu Edukasaun, husi sira nia diretur jeral e mesmu hatene ka , sira nia diretur munisipal sira atu hatene problema ne’e e depois sira fila lia,sokar lia ba diretòr eskola sira dehan katak eskola Katolika ninian ne’e CONECTIL mak hatene.
Investiga politika nasaun ne’e iha rua ka tolu, Ministeriu iha rua ka tolu,Ministeriu edukasaun ne’e ida de’it so Governu ida agora ne’e mak fahe ba rua, ensinu superior ketak,ensinu basiku to’o sekundariu ne’e ketak, no ida ne’e mos sira nia orsamentu keta ketak mesmu ke ministeriu edukasaun mak fo ensinu superior nia orsamentu ketak,tanba ministeriu ketak ketak sira mos ketak.
Agora CONECTIL ministeriu, lae naran de’it komisaun, e komisaun la’os Governu nian komisaun uma kreda nian , entaun orsamentu la’os governu fò direita, governu fò ba uma kreda liu husi konferensia, konferensia fò ba nia komisaun ida ne’ebe iha area edukasaun tau matan ba ida ne’e.
Fò orsamentu uitoan mais osan ne’ebe mak bele fo e tinan tinan halo relatoriu , se sira dehan ida ne’e la loos ,ne’e sira kurjii an, governu fo osan tiha ba igreja hodi halo relatoriu ne’e arbiru de’it osan ne’e ba iha ne’ebe ” Pe.Mateus akrasenta.
Pe.Mateus esplika katak konfuzaun mosu foin dadauk tinan rihun rua sanulu resin hitu (2017) kona ba porsentu orsamentu sira ne’ebe aloka ba uma kreda .
“Merenda eskolar iha baze ne’eba ema lamenta la fo ne’ebe ami nia servisu la’os ida ne’e, programa ne’e edukasaun nian , hahu konvujaun mosu ne’e foin dadauk tinan 2017 ne’e , orsamentu sira ne’ebe aloka ba uma kreda ne’e konsentra maibe sira fò dehan momentu ne’eba porsentu lima nulu (50% )ba edukasaun , tolu nulu porsentu (30% ) ba uma kreda, sanulu resin lima porsentu (15%) ba sosial no restu ne’e ba administrasaun, no programa rua, edukasaun nian merenda eskolar ho bolu dehan subvensaun ou konsensus eskolares.
Kada alunu agora dadauk ne’e 75 sentavos fulan ida ,husi SD too SMP tanba husi idade sanulu resin tolu (13) mai kraik , ida ne’e programa edukasaun nian, merenda eskolar ne’e eskola hotu hotu iha sokue iha antes ne’e sira halo alokasaun ne’e liu husi CONECTIL maibe hahu 2017 konsentradu ona entaun osan ne’e fila fali ba edukasaun, edukasaun sei hakarak uza nafatin CONECTIL mos bele la uza mos bele, sira direita e agora dadaun 2022 to’o mai agora ne’e sira muda tan, uluk edukasaun fahe direita ba sira diretur munisipal agora dadaun ne’e sira liu fali husi Estatal, ne’e duni husi Finansas aloka ba Estatal, Estatal mak aplika kada munisipiu e diretur edukasaun munisipal sira ne’e supervizona de’it agora dadaun ne’e, entaun sira supervizona la’os eskola publika de’it eskola hotu hotu, Eskola Katoliku , eskola privadu nian no eskola sira seluk ne’ebe la’os eskola katolika nian, ema ida idak harii , ne’e sira iha direitu hotu tanba programa ida ne’e ba labarik sira ne’ebe idade sanulu resin tolu ( 13) mai kraik ” Dehan Pe.Mateus ba Jornalista rakambia.
No merenda eskolar ne’e hahu iha tinan rihun rua lima (2005) hahu kedas husi ministru Joao Cansio nia tempu, no mosu konvujaun iha tinan rihun rua sanulu resin hitu (2017 ) mak osan ne’ebe aloka liu husi CONECTIL ne’e hapara.
Pe. Mateus saliente ” No merenda eskolar ne’e hahu rihun rua lima( 2005) mai kedas sei iha ministru Joao Cansio nia tempu, se la sala kuartu governu, konstituisional mai governu CNRT nian ne’e kedas mak aplika ne’e.
Buat ida be agora dadaun ensinu baziku nunu ano tinan sia (9) ne’e, Sd klase 6 la tuir ezame nasional ne’e hahu kedas husi ne’eba, politika ida ne’e hahu husi ne’eba la’os foin 2017 ka 2020 naton rihun rua sanulu resin hitu( 2017) mosu konfuzaun mak osan ne’ebe aloka liu husi CONECTIL nee hapara tanba konkordata iha rihun rua sanulu resin lima (2015) vatikanu ho estadu hala’o ne’e komesa aplika iha tinan rihun rua sanulu resin hitu (2017 ) entau. osan sira ne’ebe estadu fò ba governu ne’e, liu husi kanal ida de’it mak tau naran konferensia episkopal amu bispu sira nian.
Husi amu bispu sira mak kria komisaun,edukasaun nian mak ne’ebe sosial nian mak ne’ebe, governu inkluzivu mak ne’ebe, governu inkluzivu nian mak direitamente ba dioseze, edukasaun nian mak fò mai ami CONECTIL maibe la’os atu halo programa ida ne’eba.
Ami nia programa mak hanesan formasaun, prepara material balun ba moral relijiaun nian no mos buat sira seluk ne’ebe iha ligasaun ho comisaun nia servisu, ne’ebe buat rua la hanesan no konvujaun ne’e sira mak kria.
No konfujaun ne’ebe iha rihun rua sanulu resin hitu ( 2017 )ne’e, ami halo tiha ona iha nivel de ministeriu edukasaun nian,konferensia biskopal ho infraestrutura apar tiha ona desijan tiha ona.
Natoon desizaun ne’e karta ida foin tinan kotuk 27 de julho 2022 ne’e mak konferensia piiskopal haruka tiha ba ministeriu edukasaun ne’ebe sira hatene tiha ona, agora nivel altu sira hatene hotu ona mais nivel kraik sira la hatene ,ne’e problema iha sira la’os iha CONECTIL” padre Mateus hateten.
Iha mos mensajen ikus husi Pe. Mateus kona-ba programa merenda eskolar.“Mensajen husi ha’u mak ne’e, merenda eskolar ne’e programa ministeriu edukasaun nian,programa governu nian desde tinan rihun rua lima (2005 ) mai ,ne’e duni labele politiza se estadu mak halo pograma ne’e, estadu mak aranja orsamentu,estadu mak ezekuta la’os ema seluk, lalika diskrimina entre eskola publiku ho privadu,eskola hotu hotu ne’ebe eziste iha Timor, iha rekonhesimentu, iha autorizasaun husi ministeriu edukasaun tanba ne’e sira iha obrigasaun mos atu fahe buat sira ne’ebe mak sira fò.“Padre Mateus Afonsu hakotu
Discussion about this post