Reporter:Matias Nobre
konferensia AJTL: Hili reprezentante menbru AJTL ba konsellu imprensa (KI) periodu tinan 2020 – 2024. ne’ebe realiza husi konsellu imprensa no AJTL iha Delta Nova, Dili, Timor – Leste. kontra art. 17 lei komunikasaun sosial. Tam-ba ne’e Journalista 31 halo petisaun hasoru Sr. Virgilio Guterres nia kandidatura periode daruak nian, ba konselu Imprensa (KI).
Katak Rita Almeida.“Lei komunikasaun sosial Art. 17 koalia kona-ba inkompatibilidade profisaun Jornalista, labele hamutuk iha tempu hanesan ho funsionariu publiku. Por ezemplu titular ba kargu iha orgaun soberania ida. Iha orgaun lokal ka lideransa komunitariu, derijente partidu politiku, relasaun publiku no assesor ba imprensa komunikasaun no imagen, atividades sá de’it ne’ebe hodi promove bem, liu-husi forma publisidade.
petisaun ida ne’e, refere ba eleisaun ne’ebe foin lalais ne’e, konselu imprensa realiza ho AJTL ne’e, Kontra ona Art. 17. Lei komunikasaun sosial. Katak, ita hare hanesan membru konselu imprensa ninia funsionario sira ne’e, lolos ita bele konsidera ona iha lei art. 17 ne’e, inkompatibilidade funsionariu publiku sira, lolos labele ona ezerse sira nia direitu iha Eleisaun foin lalais ne’e. Ema barak ne’ebe ita hare laos hanesan Jornalista. Maibe hanesan media Officer, Funcionariu Publiku, Estudante lolos ne’e labele tuir eleisaun. Agora iha Estatutu konselu imprensa nian Art.17 ne’ebe, koalia kona-ba eleisaun reprezentante Jornalista no orgaun komunikasaun sosial nian iha alinha 4 hateten katak, bele kandidata a’an no ema hili nu’udar reprezentante Jornalista. Jornalista sira ne’ebe iha kapasita ho karteira professional, ne’ebe fo sai husi konselu imprensa no hala’o knaar profissaun nian tuir art. 17 lei komunikasaun sosial hateten, labele funsionariu publiku, labele titular kargu iha orgaun soberanu, maibe realidade ne’e hatudu katak, ema barak ne’ebe ba ne’e laos ho karteira professional.
Petisionariu nain 31 kostiona kona-ba kandidatura Sr. Virgilio Guterres. Tuir lolos Labele kandidata a’an tamba konsidera katak, titular kargu iha Orgaun Soberanu. kargu antes ne’e, hili husi Parlamentu Nasional. Laos hili husi Assosiasaun Jornalista Timor – Leste.
Ita koalia kona-ba Maun Gil Guterres lolos labele kandidata a’an, mos iha ne’eba. Tamba nia ne’e titular iha orgaun soberanu, ita bele konsidera katak, kargu ida antes ne’e hili husi Parlamentu Nasional laos hili husi Assosiasaun Jornalista. Ida fali iha estatutu konselu imprensa art.17 alinha 6 hateten katak, direitu atu vota ba reprezentante Jornalista mak Jornalista ne’ebe, ho karteira professional fo sai husi konselu imprensa no halao kna’ar sira ne’ebe que hanesan Jornalista, se nia la iha karteira professional karik nia tenki iha kartaun Media, husi ne’ebe nia serbisu ba.
konselu imprensa hateten, entre Assosiasaun Jornalista ho Konselu Imprensa iha konkordansia mak halo eleisaun ne’e. Konkordansia signifika katak, nia labele viola Lei, labele viola estatu Konselu Imprensa nian. Se kuandu konkordansia ne’e, Konselu Imprensa fo kompetensia ba Assosiasaun Jornalista atu realiza konferensia ida ne’e. Maibe bazeia ba Lei komunikasaun Sosial no estatutu Konselu imprensa nian realidade la akontes. AJTL impoem nia Estatutu iha Konselho Imprensa lolos labele. AJTL bele realiza konferensia ne’e, maibe tenki bazeia ba lei komunikasaun sosial no mos dekretu lei konselu imprensa, iha Alinha 6.
Iha fatin hanesan Rita Almeida halo komparasaun ba kongresu kandidatura periode dahuluk no daruak nian katak la iha diferensa.
“Hanesan, experiensia iha Periode tinan ha’at liu-ba, mesmu ita iha ona lei komunikasaun sosial maibe, seidauk estabelese KI. Momentu ne’eba, Governu liu-husi Sekretariu Estadu Komunikasaun Sosial atribui kompetensia ba Asosiasaun sira ne’ebe, eziste momentu ne’eba, TLPU no mos AJTL. Depois de Konselu Imprensa estabelese durante tinan Ha’at. Mandatu agora dadaun ne’e, iha ona regulamentu ne’ebe hateten, KI mak tenki iha Direitu kompetensia, atu realiza konferensia ida ne’e.
Regulamentu No. 2/2019 kona-ba regulamentu ne’ebe KI Produz. Hili menbru foun ba KI iha art. 7 koalia kona-ba reprezentante Jornalista no orgaun Komunikasaun Sosial. iha Art. 4 hateten, iha estatutu KI nian bele kandidata a’an no hili reprezentante nu’udar Jornalista no orgaun komunikasaun Sosial.
Art.4 mos hateten nafatin, iha Estatutu Konselu imprensa nian, bele kandidata a’an no hili reprezentante Jornalista sira, ne’ebe ho kapasidade ho karteira professional ne’ebe fo sai husi Konselu Imprensa.
Tuir Art. 17 Lei komunikasaun Sosial nian no ema sira ne’e propoen husi proponente minimu husi Jornalista iha kapasidade ho karteira professional ne’ebe, fo sai husi konselho imprensa. Alinha 6 iha direitu atu vota ba representante jornalista, mak jornalista ho karteira profissional ne’ebe, fo sai husi kI.
Art.17 lei komunikasaun sosial nian ne’e repete fali regulamentu ne’ebe atu hili representante membro foun ne’e repete. Hanesan mos iha KI.
Art. 9 processo eleisaun mak iha alinha 6 katak hamutuk ho urna ba vota eleisaun representante husi jornalista nian tenke iha lista kompletu ho naran jornalista ne’ebe nia simu ona karteira profissional husi KI mas foin lalais ne’e la akontese. Iha alinha 7. hamutuk ho urna ba voto eleisaun representante husi orgaun komunikasaun sosial nian tenke ho lista kompletu ho naran kompanha. Iha alinha 8. Bainhira jornalista sira ba vota tenke hatudu nia karteira profissional ba iha delegadu mesa. Voto tenke marka nia naran iha lista mas ida ne’e mos la akontese foin lalais ne’e.
No iha alinha 5 atu halo prosseso eleisaun garante urna ba votos ida ba eleisaun representante nain rua husi jornalista no representante seluk husi komunikasaun sosial nain ida, ne’e mak foin lalais akontese.Tuir lei hateten KI mak nain ba iha konferensia. Lolos konferensia ne’e halo dala ida de’it. Representante jornalista nain rua, nain ba Media sira ne’e, dala ida de’it. Entaun urna ida ba jornalista hili jornalista nain rua no urna ida hili ba media nain. Eleisaun ne’e, lolos akontese dala ida de’it, mas foin lalais ne’e akontese dala rua.
Ida ne’e, ita la kestiona. Maibe, ita jornalista sira halo petisaun hodi kestiona mak, lolos ne’e eleisaun AJTL ho KI realiza, ema funcionario publiku la bele halo eleisaun liuliu mak funsionariu KI, lolos sira la bele tuir eleisaun ida. Se sira tuir eleisaun ida ne’e, iha ona konflitu interese ba prosesu ida ne’e.
Hau hanesan membru AJTL. Levanta hanesan assina petisaun, ne’e preokupa katak jornalista ne’e tenke koalia kona-ba kodigo etika ba jornalista. Kodigo etika ne’e regula jornalista ka regula ema hotu-hotu. Konserteza katak regula jornalista deit. Tamba ne’e mak ita tenki tau nia fatin lolos. Ita jornalista hanesan sumbrinha ita nia organizasaun mak AJTL. Ita mos tenke regula sasan sira ne’e ho didiak. Ita la izola ita nia kolega sira ne’ebe que laos jornalista maibe, la signifika katak ita nia uma laran mos sira atu tama hotu iha laran. sira hanesan ita nia parseiru.”
Tenki halo separsaun ba Jornalista no Ativista. kode Etika ne’e regula ba Jornalista la regula ba funsionariu Publiku sira, no aktivista.
Rita Almeida haklaru liu tan.“ Ita presija hare didiak ba futuru katak, se mak jornalista nia mak iha direitu. Hili sai representante jornalista ba iha KI tamba KI ne’e representa jornalista laos representa jornalista ativista. Ita presija distinge, buat rua ne’e la hanesan ativista ketak, jornalist ketak.Porezemplu kode Etika ne’e regula ba Jornalista la regula ba funsionariu Publiku no aktivista.
Ita tenki konsidera ezizensia. Ita tenki dignifika Profisaun Jornalista, profissaun ne’ebe professional. Ita labele hanesan hotu-hotu ho ema seluk. Porezemplu ita dignifika ema hotu-hotu hanesan, ema ne’ebe free lens, hasai foto sira tuir sira nia hakarak ema sira hasai foto pre-wedding ne’e, ita konsidera sira Jornalista ga? Ne’e la bele konsidera tamba sira la iha responsabilidade. Ita Jornalista iha Responsabilidade iha Editorial. ita nia responsabilidade ba publiku. Ita hatene husu deskulpa sekuandu ita hakerek sala, ka pronunsia buat ruma sala iha ita nia produto Jornalistiku. Maibe sira la iha, sira atu fo deskulpa ba se? Ita husu deskulpa tamba, iha kode Etika mos koalia klaru.
hau hanoin, iha prosesu ida ne’e, ita la iha hanoin atu manan ka lakon, ita la iha hanoin ida atu atun ema ida nia dignidade no hatun ema ida no hasa’e ema ida ne’eba. kolega sira hanoin katak karik hau lakon iha prosesu ida ne’e, mak hau levanta kazu maibe ne’e laos problema ida. No hau mos la iha hanoin ida atu konkorre mos iha kandidatu ba iha KI. Iha prosessu Assosiasaun Jornalista Timor-Leste (AJTL), kolega sira hotu-hotu hatene katak hau ba, hanesan Prossesu ida ne’ebe que atu prienxe prossesu Demokratiku. La iha hanoin ida atu manan ka lakon. Depois de prossesu ne’e liu tiha hare katak, iha kolega balun ne’ebe protesta prossesu.
hau hare katak ida ne’e los duni. Hau labele nonok tamba hau Jornalista. Ita tenki hateten buat los , se ita hare buat lalos, ita nonok de’it, oinsa mak ita kuriji ema seluk. Ita nia uma laran rasik ita labele kuriji, ida ne’e mak prossesu ne’ebe durante ne’e lao.”
“Prosesu agora dadauk iha hela Parlamento Nacional, iha tribunal no mos iha governu. governo parte Ministru Asuntu Parlamentar Komunikasaun Sosial (MAPKOMS) bolu ona parte rua atu mediasaun ou dialogo. Maibe la atinji tamba petisaun ne’e tama ona ba iha Tribunal no ba Parlamento nacional.
parlamento nasional seidauk anunsiu resultadu husi petisaun ida ne’e. Hein katak, sira bele estuda hodi bele fo sai resultadu ne’e, maibe tuir informasaun sira ne’ebe jornalista sira kobre katak parlamentu nacional ba quexa ona ba komisaun A no atu konvoka ona ba rejimentu iha parlamentu nasional (PN). Signifika katak, komisaun A sei estuda petisaun ne’e, sei relata fali ba iha PN. PN sei konvoka fali enkontru ho lider bankada atu bele deskuti no ajenda iha plenaria, husi plenaria mak bele deside.”
Presidente Assosiasaun Jornalista Timor Lorosa’e,Zevonia Viera
Presidenti AJTL lamenta ho Petisionariu nain 31 ida ne’ebe halo petisaun hasoru kongresu AJTL no KI ne’ebe realiza iha Delta Nova.
Katak Zevonio Viera.“Atu hateten deit katak, konferensia AJTL ho TLPU ne’e la’o hanesan. AJTL ho TLPU nian lao iha semana ida liu ba. Organiza husi KI maibe nain ba konferensia ne’e TLPU no AJTL. KI organiza teknikamente prepara administrativu, lojistika no orsamentu apoiu ba kongresu. La iha problema ema protesta, mai iha konferensia AJTL.
Nia problema ne’e hau la hatene. Diferensia ne’e iha ne’ebe? tamba sa petisaun ne’e la temi TLPU nia konferensia? Organiza konferensia ho administrativu, orsamentu hotu-hotu husi KI. Agora AJTL mos lao hanesan ne’e, hau partisipa iha konferensia TLPU nian, hau hare husi prossesu uluk to’o remata ne’e hanesan ho AJTL la iha diferensia.
Iha konferensia TLPU ninian wainhira dirigi meja kona ba eleisaun prezidente da meja ne’e husi KI momentu ne’e Alberico. Hanesan ema AJTL maibe sekretario no vise ne’e ema TLPU. Iha AJTL nia konferensia, lidera meja prezidente ne’e ema TLPU maun Atinu husi KI. Vise Prezidente ho Sekretaria da meja ne’e ema AJTL. Jadi, prosesu ne’e lao hanesan hotu la iha problema iha eleisaun.
Wanhira prosesu meja halao diriji meja, esplika kona-ba lei hili nia membru ba iha KI. Iha esplikasaun hanesan ho AJTL nian katak, tenki iha karteira profisional. Hanesan ne’e mos esplika iha TLPU. Iha ne’eba mos iha protesta husi kongresista katak, se ema sira ne’ebe iha karteira profisional deit, ami la vota. Se mak halo protesta. Maun Jose Belo, Jordão, kolega sjar mak halo protesta. Sira halo protesta katak, “se hanesan ne’e husik KI hili nia ema mak ba deit ona. Ami la presiza mai tuir tan votasaun tamba ami la iha karteira profisional.” Entaun diriji meja, fo fila ba plenaria disidi, tuir votos maioria se mak bele vota? hotu-hotu aseita katak karteira profisional la iha mos bele vota. Entaun, maun Jose Belo sira mos bele vota maske, sira la iha karteira profisional. Fila fali ba plenaria meja sira, mak desidi se mak bele vota no se mak bele tuir konferensia. Iha AJTL mos hanesan.
Wainhira diriji meja funsionariu KI nia staff ho AJTL nia menbru nain rua lidera fo fila ba plenaria sese mak bele ba vota. Iha momentu ne’eba fundador AJTL nain 3 seidauk rejistu tamba hetan konvite tarde, sira mai tarde. Iha tempu ne’e, ema ida husi TLPU, nia fundador AJTL mais membru ba TLPU mak protesta.
“ Prosesu hotu-hotu lao hanesan maibe depois petisaun ne’e sai temi iha ne’eba Prezidente Virgilio Guterres la tuir rekizitus, atu sai ba tur iha KI nia problema iha ne’ebe. Estatutu AJTL fo dalan ba membru ativu bele kandidata nia a’an ba KI. Maun Gil iha karteira profisional.
Iha petisaun temi deit maun Gil dehan, laos Jornalista. Sé mak dehan nia laos jornalista, nia editor senior iha Neonmetin, Talitakun, nia fundador AJTL no Eis Presidente AJTL. Nia ema expert iha media ne’ebe mak sai guru ba Jornalista foun sira. Nia problema iha ne’ebe? ida ne’e mak ami kestiona iha petisaun ne’e lalos.”
Sira mos dehan ema ativista iha AJTL. AJTL nia estatutu ne’e nakloke la’os ba jornalista de’it. Bloger, peskizador, fotografer ativista direitus humanus bele tama iha AJTL tamba missaun AJTL ne’e luta ba liberdade imprensa no Liberdade expresaun.
Ami defende ami nia estatutu nafatin katak, maun Gil merese ba iha ne’eba. Iha lei KI ne’e dehan membru ativu bele kandidata nia aan ba konselu imprensa. Depois ema ne’ebe mak agora iha periodo dahuluk, sai hanesan membru KI bele rekandidata a’an. Tuir lei internal KI katak nia bele rekandidata a’an ba dala rua.
no maun Gil la tuir rekejitus ne’e iha ne’ebe? ami husu ba sira esplika mai ami. Protesta Ko’alia kona-ba lei ne’e, direita ba konselu imprensa maibe la bele temi fali Asosiasaun Jornalista ninian kongresu. Ne’e la iha Lejetimida la legal.
Kandidata a’an iha konferensia ne’e nain tolu(3) ida mak mana Rita petisionariu ida mak mana Bela mais nia retira fo nia votos ba maun Gil. Se mana Rita petisionariu momentu ne’e nia hatene katak konselho imprensa viola lei, nia walkout husi konferensia la presiza tuir. Hakarak ka lakoi maun Gil atu ba konselu imprensa.
“Antes konferensia iha fulan junho KI halo konsulta ba asosiasaun sira ba editor sira kona-ba atu hili nia membru ba KI. Iha ne’eba sira esplika lei ne’e, hau la hare’e ema bara. Hau la hare’e jornalista sira ba liput. hau rasik mak partisipa iha ne’eba. Mana Rita petisionariu mos partisipa iha ne’eba, wainhira esplika lei katak tenke iha karteira profesional mak tuir. husi konsultasaun ne’e karteira profissional sira ne’ebe jornalista sira uluk iha ne’e liu 200 mais momentu ne’e RTTL mak barak. RTTL ba hotu funsionario publiku fo fila hotu sira nia karta. konstituisaun agora hela 150 porezemplu AJTL nia iha de’it 75 ema ne’ebe mak ba vota. Momentu ne’e KI esplika, se ami halo hanesan ne’e ami hamosu injustisa ba imi Jornalista barak mak sei lakon votos la iha direitu atu ba vota. Tamba ne’e mak iha konsultasaun ne’e ami halo konsulta fo fleksibilidade ba asosiasaun sira tuir estatutu ida-idak nia.
TLPU nian ema 190 mak ba vota . AJTL nian 300 liu mak ba vota, tamba KI fo flexibilidade se lae AJTL ema 75 deit mak vota, kolega sira seluk ba nonton deit, la vota ida tamba tenki hatudu karta profisional. TLPU mos hanesan, jornalista senior sira ne’ebe mak defende jornalista profisional sei laba vota tamba sira laiha karta Pofisional. Presidenti TLPU mos sei laba vota.
Tribunal mak dehan se petisaun ne’e los, re eleisaun. Ita halo tuir. Se Tribunal dehan petisionariu nia petisaun la los tenki simu, tamba ami mos ezizi tiha ona iha inkontru diak liu lori ba tribunal. Ami hein deit se lori ba tribunal koalia kona-ba estatutu ami defende ami nia estatutu. KI esplika tuir sira nia regulamentu, tribunal mak disidi. Ita hein deit desizaun Tribunal se dehan re eleisaun ami prontu, tamba ita tenki tuir Lei. Se Tribunal dehan petisaun ne’e sala sira mos tenki simu ida ne’e, tamba buat hotu lei mak haruka.”
Apela Mapkoms, Sr. Francisco Jeronimo ba funsionariu Radio Rakambia tomak kona-ba karta petisaun ne’ebe Journalista nain 31 hato’o ba iha MAPKOMS iha nia vizitasaun mai Radio Ramelau, kablaki no Matebian, iha studio kampung – Alor Dili.
Katak Francisco Jerenimo. “Jornalista nain 31 halo protestu dehan “Ami halo petisaun ami la konkorda ho prosesu” prontu ita halo dialogu ita koalia ba malu nia fukun iha ne’ebe hotu-hotu dehan katak lei komunikasaun sosial artigu 17 ne’e mak tenke kaer nafatin labele kaer fali buat seluk. Realidade katak, antes atu realiza konferensia konselu inprensa (KI) ne’ebe mak hanesan sumbrellu tau matan ba media sira. Liu-liu ba prosesu ida nee, tuir lei sira mak organiza eleisaun konferensia.
Sira iha konkordansia entre KI ho Asosiasaun sira, kona-ba prosesu ne’e rasik. Agora ita konkorda malu tiha, depois kuandu prosesu lao tiha hotu ita dehan fali ne invalidu ne’e mos sei sai fali pergunta ba ita hotu. Tamba ita mak hamutuk halo tiha depois ita dehan la vale. Ida ne’e mak sai problema maibe, agora tenke koalia ba malu nia fukun mak artigu 17 ka buat balun la han malu.
Hau hanesan, Ministru mak apela ba parte petisionariu, KI no AJTL hasoru malu primeiru koalia ida por ida. Ami halo dialogu dala rua, dialogu primeiru ho sira husu tempu tan, mai fali dialogu segundu mos hanesan to’o ona atu remata tamba parese iha dialogu ne balun hasai liafuan ladun kona malu entaun akontese ke ohin atu ba to’o konsensus ne’e la hetan fali, maibe petisionariu sira husu mai hau dehan katak fo tempu oituan tan ba sira ba halo reuni sira nia hanoin depois sira hodi fo fali resposta ba hau saida mak sira nia hakarak.
Primeru KI hare posibilidade sira ne’e hotu. Karik ita boot sira, tuir sira nia esplikasaun. se sira la halo akordu ka konkordansia entre parte rua para hodi akumula Jornalista sira hotu. Sira kaer deit mak aritgu 17 Jornalista ne’ebe maka iha karteira profisional ne’e katak jornalista ne’ebe barak la iha hotu direitu.
KI bolu AJTL no TLPU tur hamutuk hare artigu sira nee hodi defini fali prosesu. Ho pontos sira tuir mai hodi realija konferensia ne’e, mesmo dalaruma ses husi artigu ne’e maibe la dehan katak lakon total ninia siensia tamba ita nia situasaun real ita sedauk to iha ne’eba. quer dizer que Jornalista barak liu mak ita soe hotu, la iha direitu hotu. Iha hanoin sira ne’e ita dehan viola ka la viola. Konkordansia ita halo hanoin ida iha asembleia mos dalan ida atu fo solusaun. Hanesan mos ita atu halo dialogu hasoru malu, koalia ba malu rona malu ita fo solusaun ne’e mos dalan ida atu foti desizaun.”
Presidenti Konselu Impresa atual iha duvidas no konfuzaun ba Petisaun ne’ebe halo husi Joranalista nain 31.
Katak Virgilio Guterres. “Depois hatama petisaun ba Parlamentu haruka mos ba Tribunal, assuntu ne’e to’o iha Ministeriu Assuntu Parlamentar komunikasaun sosial. Ministru Assuntu Parlamentar ho Komunikasaun Sosial foti inisiativa bolu atu hasoru sira. hasoru mos parte sira ne’ebe involve iha laran , AJTL . Depois sira konvida mos KI ba primeiru inkontru. Hau la ba. iha ne’eba, sira questiona maka hau. Tamba tuir sira nia hare katak, hau la’os Jornalista. entaun labele mai representa Jornalista. Ida ne’e maka sira dehan.
Hakarak hasoru ho hau, entaun konvite mai fali, husi Gabineti Mapkoms nian, iha fali inkontru daruak hau ba. primeira inkontru ne’e sira la kestiona prosedimentu maibe kestiona hau. Iha inkontru daruak ne’e hau iha ne’eba sira la kestiona hau, sira kestiona mak prosedimentu.
pozisaun ida ne’ebe halo Ministru hanesan fasilitadora hakfodak. Ami mos la hatene pozisaun ida ne’ebe los. Prosesu ga kestiona hau. Depois iha dialogu ne’e, KI mos esplika prosedimentu sira ne’e hotu. Ikus mai Ministru Mapkoms husu prosesu ne’e to’o iha ne’e ka sei kontinua. Sira dehan, sei husu tempu atu ba koalia. Ikus mai sira hatama fali surat resposta ida ne’ebe que la’os sira Tolunulu resin ida ka rua maibe nain tolu maka asina Maun Jose Belo, Mana Rita ho Maun Kailek. Depois hato’o kestaun barak, dehan Inklui kestaun atu anula konferensia TLPU ninian, anula konferensia AJTL ninian tamba sira dehan viola lei.”
“Ami KI enkontru hatan ona ba pedidu sira ne’e, KI labele halo tuir tamba sira ne’ebe petisaun ba instituisaun seluk, mak bele iha kompetensia legal atu anula KI. Kontinua marka nia pozisaun katak TLPU ho AJTL nafatin konferensia ne’ebe legal no lejitimu tamba tuir regulamentu ne’ebe que fo sai iha jornal republika. To’o iha ne’e mais ou menus ida ne’e mak ami hatene. Ba KI kazu rezolve tamba iha prosedimentu, sira levanta ba Tribunal. KI hein desizaun husi orgaun sira seluk, ne’ebe sira hato’o ba.
Foufoun sira kestiona AJTL. Tamba TLPU nian ne’e los tiha ona, Maun Francisco mak Eleito hanesan reprezentante, agora sira kestiona fali iha AJTL nian. AJTL nian ikus mai sira kestiona mos TLPU. Prosesu buat ne’ebe ba hau hanesan, la masuk akal. tamba buat liu tiha ona depois ita kestiona.
Liberdade ema idak-idak nian, atu hato’o. Mais KI hanesan orgaun Estadu nian ne’ebe, halao buat ne’e, iha nia pozisaun. Ami hato’o tiha ona pozisaun, konferensia rua ne’e Legitimo tamba partisipasaun, tuir regulamentu. Regulamentu ne’e mos, nakloke ba forum iha konferensia rua ne’e, atu aseita ho prosedimentu sira ne’e mak lao
Agora mandatu foun nian ne’e, hanesan Menbru Eleito husi AJTL. Tamba mandatu ida hau lori uluk seidauk hotu. Sei nafatin hanesan Prezidenti KI. Tuir Lei hateten, ami nia mandatu ne’e tinan ha’at i hotu, kuandu menbru foun sira Tomada de posse. Entaun menbru foun sira seidauk tomada de posse. Ami sei halao hela funsaun ida uluk.
Problema ida mak KI loke oportunidade ba maluk Jornalista sira hotu. Maibe, barak mak mai no barak mos la mai rejistu. Inklui maun kailek, maun Expedito. Iha Jornalista maun Jose Belo, sira lubuk ida mak la mai rejistu. Tamba ne’e, Lei fo Ijensaun katak sira ne’ebe servisu liu Tinan Lima bele simu.
KI mosu 2016 depois 2017 tesik mai imparsia politiku. Entaun la bele halao estajio, la bele hala’o ezame. Prosesu atribuisaun karteira professional ida normal tuir estajio nian, KI halo dala ida de’it ba Jornalista. Sira nain ha’at, entaun nia numeru ida bo’ot ne’e laiha,nain ha’at ne’e mos tamba kooperasaun konsellu imprensa halo ho UNESCO laos tamba orsamentu. Mai husi Estadu, tamba orsamentu la iha lao ho dua desimo de’it.
Atividade la lao ita hotu hatene husi 2017,2018,2019 ita la bele halo buat barak. Ita lao ho dua desimo tamba ne’e KI la bele halo atribuisaun karteira professional. Tamba ne’e mak jornalista barak seidauk hetan karteira professional. No barak mos lakohi. lei Komunikasaun sosial halo kategoria rua, estajiario no professional. Sira barak maka la mai registu mesmu hala’o servisu hanesan Jornalista.” Hateten Prezidenti Konsellu Imprensa Virgiliu Guterres iha Edifisiu Konsellu imprensa Quintal bo’ot,Dili.
Paulo Araujo, Juridiku Membru Konselho Imprensa
Memebru konselu Imprensa, hanesan joriduku fo nia pontu de vista kona-ba lalaok kongresu ne’ebe halao husi AJTL no Konselu Imprensa iha fulan hirak liu ba.
Katak Paulo Araujo.“Primeiru kona-ba kestaun ida ne’e, laos deit KI mak la organiza. KI organiza atraves do assosiasaun. Prosessu ne’e lao ida ne’ebe, ita dehan prosessu klean. Prosesu ida ne’ebe liu husi konsultasaun husi jornalista no mos assosiasaun hotu iha Timor. Hanesan ita boot hatene iha assosiasaun rua TLPU no AJTL. Saida mak mosu husi prosesu eleisaun ne’e, liu husi ezijensia ne’ebe, mai husi jornalista no mos mai husi assosiasaun ne’ebe husu katak, KI konsidera mos jornalista sira ne’ebe la hola parte, la iha karteira profisional.
Hau nia opiniaun ema ida bele hatama kestaun ida para ezerse nia direitu para bele husu fo. Kestiona kona-ba desizaun ne’ebe afeita sira nia direitu. Petisaun ne’e ita dehan Jornalista ida ne’ebe grita. Normalmente ita iha petisaun ida, ema sira ne’ebe asina petisaun ne’e mak hola parte ba ezizensia ne’ebe sira hato’o.
Iha dokumentu petisaun ne’e, ema 31 jornalista. Hanesan KI hau so koalia badak deit tamba petisaun hatama sira nia ezisensia ba parlamentu, hatama sira nia ezisensia ba Tribunal rekursu no mos ba membru kompetente iha governu nian. ne’ebe halo esforsu makas para buka hetan dialogu entre KI ho sira representante ba petisaun.
Agora kona-ba prosesu hanesan, ita dehan kona-ba se mak vota no se mak la vota tamba kestaun prinsipal mak ne’e, ida ne’e husi prosesu interkonsultasaun ne’ebe Jornalista rasik partisipa. Petisionariu sira mos partisipa nomos representante assosiasaun sira. ne’ebe sira rasik mak ezizi, konsidera ema sira ne’ebe la iha karteira profisional atu ba vota. Kuandu iha prosesu konsultasaun ne’e ema trinta i tal petisionario ne’e dehan kedas ami so hakarak deit ema ne’ebe iha karteira jornalista mak ba vota mais ne’e nunka akontese.
ita koalia kona-ba viola lei konstituisaun. Ita koalia ona kestaun juridiku ida. kuandu koalia ho ema hanesan ami servisu iha area juridika. kuandu kestiona ne’ebe que iha interpretasaun oioin diak liu petisaun ne’e ita la hatama ba Tribunal. Sira hatama ba Tribunal Rekursu. Hau la hatene desizaun ka opiniaun tribunal rekursu nian sa ida. Maibe tuir hau nia entendimentu diak liu sira hatama ba Tribunal Distrital Dili nian, tuir kodigu prosesu civil nian. Hato’o ba tribunal atu anula desizaun KI nian ou anula prosesu eleisaun nian. Ne’e para ita hetan klaridade diak liu ba KI.
diak mos petisionario sira ne’ebe ke ezizi no mos diak ba jornalista sira hotu. Tamba orgaun independente ida, bele hare hotu kedas kona-ba lei artigu 17. Ita presiza reve bele muda ou se la iha interpretasaun Tribunal. ne’e dehan sala entaun ita tetu, ita tuir nia mos bele dehan desizaun KI nian los. Ida ne’e kompetensia Tribunal nian, se ita koalia ona kona-ba interpretasaun baibain nian.”
Discussion about this post