By: Radio Rakambia Team
Sujestaun husi povu babain kona-ba demostrasaun ne’ebe sei halao husi Sra. Angela Freitas ho nia membru sira. Tuir povu babain nia lian, hakarak mak hakmatek no mos liberdade, labele trauma no disturbu buat barak tamba mate ami hasoru ona.
Katak Jeca Soares.“Karik demostrasaun ne’e mosu, boot sira bele halo demo hasoru malu, tuir sira nia hakarak. Maibe husi ami povu nia hakarak, halibur liberdade labele iha buat ruma, labele halo povu tauk no trauma. Importante, sira koalia ho diak atu hadia povu nia moris, atu bele hare mos ba povu nia hakarak. Saida mak akontese iha Timor husu mos ba lideransa politiku la bele halo politiku atu estraga ami povu kiik, ne’e mak ami husu.
Se karik demostrasaun ne’e hala’o iha fatin ida ne’e, tasi tolu ou iha Dili laran tomak. demostrasaun hasoru nai ulun sira bele halo, maibe labele disturbu buat barak. No halo povu trauma. Ami nia hakarak mak hakmatek no mos liberdade, labele trauma tamba mate ami hasoru ona.
Ami rona tutan avo sira konta iha 75 ema mate barak, iha 99 mate barak to agora ita hetan ukun rasik an. Ita mos bele hadia ita nia rain atu sai diak no furak liu tan, ne’e mak ami husu ba Sra. Angela Freitas bele koalia liafuan ne’ebe los, liafuan ne’ebe mak diak liafuan ne’ebe mak lori povu ba oin. Husu mos nai ulun sira bele ho kakutak malirin, bele simu ho liafuan sira ne’ebe mak hanesan Sra. Angela Freitas nia koalia no mos sira bele simu malu hodi hadia povu nia moris ne’e mak ami hakarak.”
Akademiku, Camillo Ximenes
Akademiku Universidade Nasional de Timor – Leste (UNTL) iha duvidas hasoru Sra. Angela Freitas ho nia membru sira ne’ebe atu halo demostrasaun hasoru Presidenti da Republika Timor – Leste.
Sr. Camilio hateten, “Kestaun ida. Atu halo manifestasaun hasoru see de’it, ita nia konstituisaun da republika garantia, ita nia liberdade atu espresa ita nia hanoin ita nia opiniaun. Maibe, ita nu’udar sidadaun ita mos tenki iha respeita ba ita nia lider sira. Agora saida mak objektivu husi manifestasaun ne’e? iha publiku ema hotu hatene katak, mudansa politika ou konjuntura politika ne’ebe mak mosu iha formasaun oitavu governu, hahu iha eleisaun antisipada. Konjuntura politika ida ne’e, bahasa dehan, “ambiente suhu politika” hahu manas tantu ita lahatene ninia grau masimu ho grau minimu ne’e iha ne’ebe.
situasaun ida ne’e, agora la’o nafatin kuandu oitavu governu ne’e mantein ninia pozisaun, bainhira aliadu husi forma oitavu governu hanesan CNRT sai. Hau lahatene objektivu ne’ebe maka mana Angela halo ne’e ho objektivu ida ne’e ka lae? se ho objektivu ida ne’e, hau atu hateten de’it katak Sra. Angela nu’udar lider ida, nia mos iha ninia partidu rasik. Situasaun ne’ebe mak agora mundu hasoru no inklui Timor-Leste. Situasaun ne’ebe maka grave tebe-tebes, durante ne’e maka pandemia covid-19, ita lahatene covid-19 ne’e bainhira mak hotu tamba sa maka hau dehan, grave tebes tamba nasaun sira ne’ebe mak avansadu nasaun sira ne’ebe mak ekonomikamente forte iha mundu sira rasik mos agora atu sai hakdasak hotu.”
Akademiku Ne’e mos iha duvidas kona-ba Timor – Leste kiak iha ASEAN numeru un. Timor – Leste kiak ne’e oin sa tamba ate adata ema Timor oan seidauk tu’ur iha dalan ninin hodi husu esmola ba ema seluk.
”Ita Timor – Leste, ita nia nasaun ida ne’ebe mak joven foin ukun an, nasaun ida ne’ebe mak ema sempre dehan kiak. Ita lahatene kiak ne’e mak oin sa? mais ema sempre dehan ita ne’e nasaun kiak. Foin dadaun estudu ida dehan, iha asia ne’e numeru un. Hau hamnasa ituan tamba, sira dehan ita mak numeru un, mais ita nia ema tur iha dalan husu de’it han mos la iha. Ita labele mantein ho pozisaun sira ne’ebe mak hanesan ne’e. Ita tenki iha vontade politika husi lider politika sira, atu kontribui ba estabilidade no paz. Ho nune’e ita bele alkansa ita nia prosesu, objetivu dezemvolvimentu Nasional. Katak Sr. Camilio
Akademiku husu ba lideransa politiku sira tenki iha maturidade atu fo kontribuisaun ba estabilidade. No husu mos ba liders politiku sira prepara a’an atravez estudu husi eiro sira ne’ebe karik Governu halo.
“Klaru, ohin partidu A parese sai opozisaun tamba, nia la bele atinji atu ukun tuir konstituisaun da Republika maibe iha posibilidade nia hadia, prepara ninia a’an atravez estudu husi ero sira ne’ebe karik governu halo. Para povu bele fo konfiansa, ne’e primeiru. Segundu, ita nia sosiedade hahu ona, badain iha informasoes pro, kontra. Iha pro ema dehan katak, buat ida la iha maibe, ida kontra ne’e dehan hadau no defende.
Hau la hatene agora dadaun ne’e se mak hadau no se mak defende. Ita nia mana Angela Freitas rasik mos dehan nia defende konstituisaun, maibe hau la hatene nia defende tamba saida, mak defende? Se mak halo sala konstitusional? ita grupo ida mosu mai dehan katak, ita tenki defende.
lideransa politiku sira tenki iha maturidade atu hatudu kontribui ba estabilidade ida ne’e. Iha mundu ne’e, kuandu partidu ida manan tenki ba ukun partidu ne’ebe mak lakon tenki sai opozisaun ne’e normal.
Agora opozisaun ne’e ninia papel asumi responsabilidade ne’enbe mak bo’ot liu tamba governu ne’ebe mai ne’e hakarak ultrapassa, halo lei tuir sira nia hakarak tamba esijensia sira ne’ebe mai ho ninia interese grupu, interese partidu, entaun papel parlamentu, liu-liu ba sira ne’ebe opozisaun ne’e kontrola katak, ida ne’e sala labele, osan ida ne’e barak liu, ida ne’e sala tamba osan ne’e la gasta hotu kapasidade la iha. labele ejekuta orsamentu ida ne’e, transfere ba ministeriu seluk. Katak Sr. Camilio
Tuir preokupasaun akademiku, eleisaun mak dalan uniku solusaun atu rezolve, sai husi presidenti. Ita hakarak transmite demokrasia liu husi dalan pasifiku. No husu ema matenek nain sira ne’ebe estudu direitu tenki iha kapasidade atu bele interpreta lei sira.
Sr. Camiliio tenik. “Tenki iha opozisaun forti, agora hau lahatene tamba saida mak ema agora dehan defende konstituisaun. Ema estuda direitu tenki iha kapasidade atu bele interpreta lei ne’e. Moras ne’e iha ne’ebe? ita nia partidu sira luta hatudu liman ba malu kuandu lahetan oportunidade. Maibe sira rasik la hala’o sira nia funsaun. Sira kolia mak problema no frakeja. Nu’udar pessoal ne’ebe maka dosente estuda ituan kona ba politika, mais la halo politika. Maibe ami estuda teoria sira ne’e, hau sempre fo hatene ba sira problema ne’e iha ne’ebe?.
ita hakarak transmiti demokrasia ne’e liu hosi asaun ne’ebe pasifiku. Ohin hau hetan oportinidade tur iha fatin ida ne’e, maibe atraves liu husi prosesu ida. Nune’e mos presidenti da republika. Ita la bele ba obriga tun.
Hau hanoin, ida ne’e aban bain rua ita sei transmiti ba ita nia jerasaun sei banati tuir, tamba ne’e, diak liu eleisaun mak dalan uniku solusaun atu rezolve, sai husi presidenti. duke ita mai obriga halo manifestasaun para hatun, ne’e ladun diak, hanesan imajen ne’ebe mak la diak ba ita nia jerasaun, aban bain rua mai. Agora partidu mos ema mesak artimarsiais deit mak tama, ita sira la latihan ne’e ema mai duni deit ona. tamba ita la latihan. Ema sira latihan ne’e, hamutuk mai duni lakon ita hotu. ne’e la los fo imajen ne’ebe la diak ba mundu.
Hau hanoin mana Angela diak liu lao hanesan maun Xanana lao ne’e, tenki ba iha ossu ne’eba para ko’alia barak, duke ossu la konese mana Angela aban bain rua lakon nafatin. se kuandu ko’alia hari’i partidu ida, ita nia base politika la iha kerdizer ke ita lakon. Ita mai obriga fali ema tun la los, ne’e hau hanoin ita hadia povu para ita la bele transmiti ita nia kultura ne’ebe mak ladun diak ba ita nia jerasaun foun.”
Portavos marca da paz, Sra. Angela Freitas
Portavos Marsa da paz Sra. Angela Freitas hateten, demostrasaun sei adianta tamba intervensaun husi forsa F-FDTL. Ba demostrasaun refere sei mai ho dame sein violentu.
Katak Angela Freitas.“Sim, tuir lolos demostrasaun akontese iha dia 4 stembru liu ba, maibe tamba intervensaun forca F-FDTL , hanesan intimidasaun paniku ba jovens sira tamba ne’e mak hare hotu situasaun. Ami muda tiha data, se kazu ami kontinua nafatin realiza iha dia 4 bele mos baralia situasaun.
Asaun ida nene, ami prepara oin sa mak mai ho pasifikumente sem violensia. Tamba ne’e, ami mai ho marsa da paz. Durante ne’e ami konsolida distritu sanulu resin tolu {13} prepara mos assinatura ne’ebe que sira assina petisaun ne’e rasik, agora atinje por volta de 330 mill ne’ebe ami mos kontinua nafatin rekoilha, depois ami sei sintoniza mos situasaun politika atual iha rai laran, oinsa mak situasaun ne’e la’o. Atu nune’e, ita halo asaun mos laos prejudika fali vida umana ema seluk ninian, entaun ami sei hein ekipa iha desizaun enkonjunta oinsa mak ami bele realiza.
Amiasaun tuir mai, asaun ne’e kontinua nafatin la’o tamba ida ne’e direitu sidadaun ne’ebe konsagra iha konstituisaun ne’e rasik. Asaun ida ne’e, iha komprimisiu rejistensia ho povu sira ne’ebe assina petisaun ne’e rasik. Ne’e duni cedu ka tarde asaun ne’e sei kontinua realiza.”
Sra. Angela Freitas esprexa nia objetivu Marca da paz ba iha Journalista Radio Rakambia iha nia knaar fatin Bairo Formsa Dili, Timor – Leste.
“Objetivu enjeral ita hare katak, violasaun konstituisaun durante ne’e akontese. ita hotu hare katak, Xefe de estadu viola konstituisaun iha artigu barak ne’ebe, nia rasik viola nia rasik hatene. Tamba ne’e, ita la bele husik aktus ne’ebe ita hare kontra konstituisaun. Ne’e krime ita mos akonpainha situasaun iha parlamentu asaltu de poder ne’e hanesan mal de estadu.
Ita hare rasik presidenti da republika konsente hahalok sira ne’e, pior liu tan mak ho situasaun ida ne’e, presidenti republika la iha Vontade atu hakotu impase ne’e maibe, konsente fo tan tomada de posse ba bankada husi FRETELIN ne’ebe involve husi formasaun governu, ne’ebe ita hotu hatene katak ilegalmente inkonstituisional.
Ita hare katak se mak iha poder legistimu ne’e, AMP ne’ebe kompostu husi partidu CNRT partidu PLP no KUNTO. Maibe partidu mais votadu iha AMP nee rasik CNRT, entaun ita hare katak formasaun do governu tenki iha desizaun husi presidenti AMP ne’e rasik. Maibe pelo kontrariu ita hare katak buat ne’ebe akontese rekejitus husi presidenti da republika fo ba partidus politikus sira atu konsentrasaun atu forma governu, aprezenta lista foun ita hare katak prosesu ne’e la’o hela maibe presidenti republika viola.
Nia kontinua viola nafatin buat ne’ebe nia rasik fo ba partidus politikus sira atu prepara onsentrasaun atu bele forma nunu governu ( IX). Pior liu tan, demisaun de primeiru ministru ne’e mos la iha resposta husi Sr. presidenti da republika to’o ikus karta demisaun ne’e rasik husu fila fali. primeiru ministru mos kontinua nafatin nia kna’ar hanesan primeiru ministru.”Katak Angela Freitas
Ilegalmente InKonstitusional tamba, La iha tomada de pose ba lista membru governu da walu ne’ebe forma husi aliansa maioria Parlametar (AMP), ne’ebe kompostu husi Partidu tolu CNRT, PLP no KHUNTO ate adata, no mos presidenti da meja Parlamentu nasional seidauk simu tomada de pose ida.
Sra. Angela Freitas haklean liu tan,“Ita hotu hatene katak la iha tomada de posse ate’ a data. No mos husi presidenti da meja presidenti parlamentu mos ate’ a data sedauk tomada de posse ida ne’e ita hare katak ilegalmente inkonstituisional. Ita hare katak, orgaun hat ne’ebe iha viola tiha ona konstituisional. Ne’e duni rejistensia ne’e mosu, oinsa mak atu halibur komponente hotu-hotu atu mai ho prosesu reunifikasaun atu’ur fila fali sistema governasaun ida ne’ebe que solidu, sistema governasaun ne’ebe metin. Nune’e bele rai hela obra ne’ebe diak ba novu gerasaun tuir mai atu ukun ida ne’e mak importante tebes.
Asaun ida ne’e, husu ba presidenti da republika tenki deminunsiu, tenki regigna an tamba kazu violasaun konstituisaun. Kazu ida ne’ebe que krimi grave tamba konstituisaun ne’e sai matadalan orientasaun ba ukun kualker ema ne’ebe hakarak ukun tamba iha momentu ne’ebe ita simu kna’ar husi povu ita tenki kumpri konstituisaun, tamba konstituisaun ne’e mak sai baze legal ne’ebe que protéija sidadaun hotu nia direitu politikamente, ekonomiku sosial no kultura. Se konstituisaun ne’e mak Xefe de estadu viola, nia rasik la iha ona poder ida ne’ebe povu fo. Tamba, agora dadauk ita hare katak assinatura petisaun ne’e rasik maioria povu la satisfas, la depose konfiansas, ne’ebe presidenti republika atu hala’o nia kna’ar nu’udar Xefe de estadu, entaun tenki renunsia ninia kna’ar hanesan presidenti mais sedu diak liu atu hatudu mundialmente katak ita iha Timor-Leste pais demokratiku ita hotu tenki kompri konstituisaun.
Hau hanoin katak people power (forsa ema nian) nene mai husi povu tamba ita hare katak poder politiku ne’e jestaun sagradu iha konstituisaun art. 62.
kuandu kazu iha situasaun saida deit presidenti viola konstituisaun, povu iha direitu tomak atu hasai fila fali nia konfiansa depose ba presidenti da republika. No presidenti da republika nu’udar Xefe de estadu nia mos tenki iha responsabilidade moral atu bele toma konsiderasaun ba ejisensia ne’ebe que povu ijiji.
Veteranus Sr. Antonio Aitahan Matak hanesan membru demostrasaun husi sra. Angela Freitas.
Sr. Antonio Aitahan matak hanesan ema veteranus da Vitoria, fo apoiu ba demostrasaun tamba naran ida rejistensia nasional.
“Hau ba apoiu naran ida rejistensia nasional, defende justisa, konstituisaun. Naran ne’e los, tamba naran rejistensia. Hau ema rejistensia tenki defende obras rejistensia nian. Iha rejistensia ida agora dadauk sira tau neba ne’e, bazeia ba demokrasia direitus umanus no konstituisaun. Sira hare katak, partidu walu {8} maka hamutuk hodi funda harii fila fali naran ida rejistensia partidu, ne’ebe uluk ba vota eleisaun tinan kotuk be lakon ne’e. sira hare no halo refleksaun klean ba ukun ida agora dadaun ne’e, sira hateten, ukun ne’e hanesan inskonstituisionalidade. La tuir lei, la tuir regras, la tuir demokrasia ne’ebe iha.
Hau nu’udar ema veteranus da vitoria hau laos veteranus suva hau veteranus da vitoria hau mak lori povo ba vota tamba ne’e mak hau bolu naran veteranus da vitoria referendu 30 Agustu 1999, sein porsentu mundu internasional tomak hatene liuliu povo timor konese hau, hatene hau, tamba ne’e hau fo apoio ba lia los.
Hau apoiu ba lia los katak partidu walu[8] nia protestu ne’e los, justu tamba primeiru kontra demokrasia. oinsa, kontra demokrasia kuandu ema ba halo tiha eleisaun partidu tolu[3] KUNTO,PLP ho CNRT manan hili primeiru ministru lori ninia ministru ba la aprova. Tansa la aprova? Sala, kontra kedas demokrasia, kria kedas odiu vigansa.
Liga ba lei artigu hira maka dehan, se lei la dehan entaun bolu jogu politiku, odiu Vigansa no hun dikin lolos mak hakarak dada mina ba Australia, hodi osan ne’e tama nafatin. Ida hakarak mina dada mai timor ne’e mak kazu nia hun dikin lolos, entaun kria ninia kondisaun iha fali estrutura governu laran, estadu laran, ne’e mak kontra malu. Tamba ne’e mak hau fo apoiu.
Hau hakarak, buat ne’ebe los, hamrik ba buat ne’ebe los, hau atrai hau nia lei ida proklamasaun, hau atrai hau nia konstituisaun, hau atrai hau nia deklarasaun universal, hau atrai buat hotu-hotu. Tamba ita ukun an tenki tuir buat ne’ebe lei hateten, lei mak aas liu ema. Ema tenki la’o tuir lei ne’ebe iha ona, laos lei iha fali ema nia okos. Ema mak iha lei nia leten ne’e la los, primeiro kontra demokrasia, Segundu parlamentu nasional CNRT la vota ba orsamentu jeral, kuandu la vota orsamentu jeral ninia objetivu tansa mak nia la vota, kuandu ninia ema nain sia [9] ga nain hitu [7] ne’e la simu tomada de posse maka orsamentu Sumba.” Katak Sr. Aitahan Matak
Manifestasaun ne’e, akontese tamba ukun ne’e Inkonstitisional. Tuir regras demokrasia direitus humanus primeru ministru husu demisaun maibe Presidenti da republika fo fila karta demisaun.
Aitahan Matak hatutan,“ Tuir lei, regras demokrasia direitus umanus lolos primeiro ministro husu demisaun tamba parlamentu no osan la iha. Primeiro ministru husu demisaun maibe, presidenti fo fila karta demisaun Primeiru Ministru nian. Parlamentu zumba orsamentu loron 60, parlamento tenki dezolve (bahasa Indonesia dehan, bubarkan parlament) ba eleisaun antisipada. Kuandu loron 60 la ba eleisaun antisipada fo fila fali primeiro ministro nia karta demisaun rua ne’e sala hotu.
Manifestasaun akontese tamba hun ne’e, mai husi ne’eba. buat ida hau esplika ne’e mak provoka asaun para hodi hadia provokasaun ne’e mai husi kedas nai ulun sira laos mai husi Angela provokasaun ne’e mai husi nai ulun sira,
Entaun presidenti bolu fali partidu lima (5) ba hotu hatan iha presidenti nia fatin. Iha ne’eba hateten buat tolu. Matan ruak permanenti permeiro ministro, partidu lima iha asesu parlamentar hodi forma fali AMP foun, la diak nafatin ba elisaun antisipada.
maibe maun Xanana mai hasai ema partidu 5 ka 6 tau tiha, kadeira 36 halo komferensia nasional, assina hamutuk ba tribunal, ba tiha presidenti maibe Presidenti la hare. Ida ne’e mak partidu Walu ne’ebe legal ona iha tribunal. Partidu Trabalista, Partidu Aileba, Partidu Kolimau, PR, PDC, UDT, PMD (partidu maubere demokratiku), PDP (partidu democratiku progresu). inklui asosiasaun dos veteteranus rua (2) mai fali forma asosiasaun ho naran Resistensia Nasional Defende Justica e Constituicao da RDTL mak fo apoiu Sra. Angela Freitas. Mai fali veteranus nian mak Jose do santos (komadante labarik) hanesan veteranus resistensia ho Asosiasaun naran kombatentes das falintil. No husi hau (aithan Matak) mak, Institutu dos Veteranus do consulta popular da Vitoria Referendum. ne’e mos legal ona iha Jornal da republika no notariadu.”
Sr. Aitahan Matak hatutan,”KUNTO sai husi fali formasaun AMP ida Xanana forma ne’e, ba fali FRETILIN, PLP forma fali governo foun, entaun iha governo foun ne’e deklarasaun rua, deklarasaun exelensia presidenti republika nu’udar presidenti da FRETILIN, deklara koligasaun mais na realidade não e da koligasaun.
Primeru, viola tiha fali FRETILIN nia prinsipiu FRETILIN manan kadeira rua nolu resin tolu (23) la forma fali governu. Atrai hotu FRETILIN. Rua, maun matan ruak deklara fali oitavo governo Viablizasaun. Kuandu Viablizasaun, oitavo governo ne’e sei iha nafatin, membru CNRT la sai maioria parlamentario no menoria governo.
karik ne’e los, maibe iha deklarasaun rua ne’e la los maka ema sira ne’ebe atu ba vota ba tinan mai oin ka ho eleisaun antisipada ruma, karik partidu kiik sira ne’e defende sira nia direitu demokratiku, tuir konstituisaun. Sira kontra tiha ona art. 86. Art. 86 kala 21 la ukun no 23 la ukun ne’e bolu naran hadau poder. tamba ne’e mak parlamentu rahun hodi hadau poder, iha parlamentu nasional.
Iha governu mos ema hare hanesan inkonstituisionalidade. Sira partidu walu[8] ne’e tur hamutuk hili ANGELA FREITAS ba portavoz resistensia nasional defende justisa no konstituisional.
Hau nu’udar veteranos hamrik iha restaurasaun difinitivu não e restaurasaun violador. restaurasaun ida ne’ebe mak atur lolos, hare katak buat ne’e sala ona ita tenki fo apoio para hadia, ne’e maka ANGELA ninia grupu atu ba halo manisfestasaun. Iha eneba Iha area rua, eleisaun antisipada no reunifikasaun.
Liafuan reunifikasaun ne’e atu hadia buat hot-hotu, hadia lei, sistema no lingua ne’e komisaun presidenti sei koalia liafuan ida ne’e. Asaun ne’e mosu karik, presidenti hateten sai liafuan ida, para atu bolu fila fali Sr.Xanana, sr.Horta, sr.ne’ebe ne’ebe deit mak fundador karik bolu hotu fali, atu hadia husi funu mak mai. Ne’e mak naran reunifikasaun mais asaun seidauk bok an foin mak ema assina 230 mil assinatura petisaun, atu ba hatama.
Maibe amiasa mai tiha kedas ona husi GENERAL LERE katak, “futu tiha ANGELA no sama tiha ha’u.” sama ne’e iha sentidu rua sama ida bele tankidenger funu nian mak bele sama. ne’e amiasa militar sama ida, futu ida. ligadu bazeia ba lei la iha laran. Iha lei ne’e, liafuan ida naran hadi’a tiha buat sira ne’ebe laloos. Maibe ida ne’e kontrario. Kuandu ameasa ne’e mosu mai, dadersaan ataka kedas ona. Militaria sira mai kedas serku dona Ángela nia uma. Padre Domingos Maubere fo kedas atensaun ba mundu, tamba hare’e hanesan ditadura militar, entaun iha ditadura militar ne’e la’os agora mak foin halo. Maibe iha diálogo 25 de Janeiro de 2003, diálogo nasional ba parte hotu-hotu, organizasaun hotu-hotu liuliu organizasaun ida ne’ebe uluk ha’u iha hotu laran naran CPD RDTL iha ne’eba hateten ona liafuan rua ou liafuan tolu ne’ebe importante, solusaun do problema.
Primeiro, hateten referensia lei tuan hatama ba preâmbolo lei foun ninian para bandeira ruin ran nia folin, lei mos ruin ran nia folin para ema hotu respeita no ema hotu konsidera. primeiro, Sr. Xanana Gusmão nia tempu, sei prezidenti da repúblika nia mak sai mediador ho padre José António mak sai mediador. Liafuan ida ne’e primeiro sucesso.
Segundo, hateten, Timor labele iha lei rua lei ida mate nia folin, lei ida maun Portugal no maun Amerika nia osan nian tamba maun nain rua ne’e mak uluk haruka Indonesia mai oho povu Timor-Leste mak ailaran rasik mak mai viola fali ninia lei ne’e, la justu no la loos.
Ailaran tenke kaer kilat no kilat ne’e tenke toba iha lei leten iha obras nia leten ne’ebe obras sira ami ne’e bele mate mas lei ne’e labele mate, ida ne’e maka ami realiza no relata iha 25 de Janeiru de 2003.
Hau mak ema primeira palestra iha dialgo nasional Republika demokratika de timor-leste. lei rua ne’e halo maibe mai 2006 ditadura mosu tiha kedas ona. Ditadura laos foin mosu ba mana Anjela. Ema hakarak hadia lei ida ne’e ba sistema miltar, sistema polisia, sistema governasaun no dadus funsionarius estadu, buat hot-hotu la’o diak kilat mosu tiha kedas, ema mate iha 2006 laos Angela mak halo.
Angela bele moris iha vila laran, eskola iha vila, nia la ba funu ailaran, maibe nia respeita lei 75 no lei foun Art.170 ne’e, nia hakarak atur lolos lei rua ne’e ba ninia fatin rasik. Manifestasaun ne’e, ba hau objektivu diak tamba reunifikasaun halibur Frenti armada, Frenti diplomatika no Frenti kladestina, atu hadia buat ruma fo valorizasaun ba funu nain sira atu molok nai maromak bolu sira hotu.”
“Mainifestasaun ida ne’e, rekorda, boot sira tenki hanoin, area rua mak ita tenki halo no hadia, hadia lei no sistema lingua. Buat hotu hanesan be matan ba ema hotu kuru kondis ba ekonomi nasional, regional no internasional.
Se ita mak la fiar ita nia lei, ita nia konstituisaun. Ita nia investimentu internasional la tama, ita nia koperasaun internasional la iha, tamba ita la fiar ona ita nia lei uma laran, oin sa mak ema ne’e hakoi nia osan iha ita nia rai laran, tamba ida ne’e maka ema partidu walu[8] ninia reprezentante Angela koalia hau fo apoio ba lia los.
uluk kedas hau hamrik lia los tamba Angela hamutuk ho hau ba hatan lei 75 no restaurasaun RDTL tinan lima iha tribunal Timor-Leste. Ami nain rua manan iha dia 23 de Setembru 2019 no 2000. iha 24 tribunal Holanda Internasional, tau kedas ami nia prosesu tribunal, Prosesu restaurasaun, prosesu lingua ninian. Iha tribunal internasional Holanda tau kedas ami nain rua nia naran iha ne’eba, katak ami nain rua hamrik ho justisa no lia los.
Ami tenke defende duni justisa no lia los, hanesan amigo boot ida avisu hela ba sira atu hadia buat ida ne’ebe, la los iha ita nia rain ba jerasaun ba jerasaun. Laos ba atrai. Labele ameasa, ameasa ita nia rain lalao ba oin investimentu tauk, negosiu ki’ik oan tauk, ema hotu hotu tauk lamai, kuando maun boot sira dehan nune’e, “ami defende xanana” ne’e lalika bosok se defende xanana nusa xanana nia membro nain sia ba la aprova.
primeiro realidade, Segundo se defende xanana nusa partido lima hamutuk xanana lori fali 36 kadeiras sira ba asina iha tribunal, lori ba presidenti, presidenti hare deit ne’e sira hamutuk iha ne’be? faktus iha ne’ebe? tamba ne’e ami dehan katak lalika bosok. Tamba ne’e ami nia preokupasaun hakarak hadia, hau apoiu ba grupu resistensia nasional ne’e tamba resistensia tenki defende obras resistensia nian, laos ba nega fali nia resistensia.
polisia internasional perna kaer Fidel kastru, perna kaer Livia tamba uza America nia osan la halo tuir nia hakarak bele taka nia osan no bele kaptura fali ita nia nai ulun sira tamba ida ne’e mak Angela hanesan amigo do estadu, sidadaun hakilar ba manifestasaun para hadia buat hotu-hotu, para la bele mosu buat sira hanesan ne’e.” Katak Sr.Aitahan Matak
Sr.Aitahan Matak Haklaru liu tan, “Orgaun haat neste momentu quimadu. Tamba, ida tur iha parlamentu ne’e hadau poder deit, ida tur iha tribunal rekursu tenki rona ninia partidu nia ulun, ida tur iha governu tenki partidu mak regula, ema ida tur iha presidenti da republika tenki rona partidu.
partidu KHUNTO no PLP forma nono governu karik Angela la hamrik, manifestasaun la iha. maibe ne kontra lei artigu 86 forma fali ida oitavu governu ida nono governu ida bolu naran koligasaun Fretelin tama deit ba kontra hotu lei artigu 86.
lei art. 42 ne’e hateten, povu iha liberdade bele reniaun no manifestasaun. Art.48 dehan, povo iha direitu para bele hakerek ninia petisaun. Art. 62 dehan, povu mak fo poder ba presidenti no povo mak hasai nia poder.Tamba ida ne’e mak polisia respeita no rona lei konstituisaun da republika demokratika de Timor-Leste mais como polisia retira fali ninia pozisaun tamba amiasa militar, no mos lei korona perigu liu tan fali. Ami defende konstituisaun, defende lei. Labele halo liu fali lei hateten.
Hau simu kontaktu husi, Sr.Antonio Guterres sekretario geral ONU uluk sei iha kladestina ligasaun loron, kalan. Nia mos kontaktu hela mai hau katak, korona ne’e tenki respeita entaun nia rasik publika iha hau nia SMS dehan korona mundial tomak tamba ne’e respeita korona. Liu tiha korona mak ita foin realiza se korona ne’e mak ita mate hotu buat sira ne’e hotu hela ona ba rai.
obrigasaun timor ukun an, sidadaun tenki koalia para atu hadia, hadia la bele inpoio militar se inpoio ho militar povo Timor sei mate mohu, mate ba saida mate ba ekonomia, kultura. Ema eskola bele rihun ba rihun tokon ba tokon mais ekonomia la lao, governo sentral aprova orsamentu tenki exekuta adimistrador municipio sira, Xefe de postu sira, orsamentu nee tenki ba aprova iha Xefe suco sira, para osan nee sirkula ne’e mak bolu naran de sentrelizasaun, mais kuandu orsamentu ne’e iha deit grupu oan ida iha leten ne’e, millaun ba millaun, joga ba joga mai. Ita povu matan taka metin hela. Ita vota ba ema grupu ida sai moris diak, maibe povu labele sai moris diak, mak nafatin hela deit.
Ami defende buat tolu importante; Ida, kore rezolusoes sira ne’e ita bele defini rasik. Rua, ita nia soberania tenki kompleta fronteira tasi lalehan ho rai. Tolu, lei ne’e tenki hadia. Timor la bele tau konstituisaun rua, konstituisaun tenki ida deit.”
Discussion about this post