Voices: Governu Timor-Leste Liu Husi Ministeriu da Justisa, Haditamentu Alterasaun ba Kodigu Penal Insere Tan Artigu Ne’en.

By: Cristiana Belo

Governu Timor – Leste liu husi ministeriu da justica, haditamentu altersaun ba kodigu penal insere tan artigu hamutuk Ne’en (6), ba iha lei kriminaliza defamasaun. DIRETOR GERAL MINISTERIO JUSTISA Nelinho Vital hato’o lia hirak ne’e ba Journalista Radio Rakambia iha nia kna’ar fatin Edifisiu Ministerio Justisa Colmera, Dili, Timor – Leste. (17/07/2020).

“Ministeriu da justica dadaun ne’e halo, altersaun ba kodigu penal, adita no insere tan artigu Ne’en ba iha Lei Kriminaliza Defamasaun. Ne’ebe iha hela faze sosializasaun ba entidade sociedade sivil. Ho objetivu atu tane as valores ema umana. Tamba lakon ona kultura respeitu malu. Ita la dun tau importansia,  ita la dun respeitu didiak ema hanesan humanu. La’os ema bo’ot de’it, mais ema nu’udar humanu.

Ita la halo lei foun ruma. Maibe prosesu normal redasaun relativa nian ne’e,  ami bolu katak aditamentu atu halo alterasaun ba Kodigu penal. Ita adita,  ita insere tan,  artigu hamutuk Ne’en (6). Hodi kompleta kodigu penal ne’ebe que artigu ida ne’e refere.  Tamba iha seksaun ida ita hanaran seksaun krimi kontra orgaun.  Ita fokus liu ba defamasaun injuria no defamasaun ba pessoal  falesida (ema ne’ebe mate ona). Ida ne’e maka fo sai premeiru maibe depende mos ba diskusaun ne’ebe agora la’o namanas hela. Konformi ba dinamika diskusaun.”

proposta artigo kona-ba krimi kontra humana.  Kontra vida pessoal humanu ne’e atu dehan katak iha artigo 187  katak ba ema ne’ebe deit ho qualquer forma hakarak ofende  gravemente Memoria Pessoal falecido  (mate tiha ona) entaun ida ne’e mak ita temi ba keixa.  Bele husu keixa ba parte Judisiaria nian ba Tribunal. Ho nia pena abstratu 6 mezes ba prizaun, tantu iha ne’e mak atu hatete katak nia humanu ne’e iha duni.  Ema ne’e mate tiha ona mos ita la iha Direito ba Tolok nia, ida ne’e hanesan la tama iha logika ho gravamente tolok.  Tan ema ne’ebe mate tiha ona,  iha lei ida ne’e nia regula  kona-ba ida ne’e.

Agora dadauk ami hare hela parseira sira ne’e hotu inklui parseira balun kona-ba tolok maka ida ne’ebe,  entaun serake presiza tenki tau distingue iha ne’eba. Ida ne’e maka ami diskute hela.  pareser sira mai ne’e ami sei hare,  tantu kategoria tolok ba timor ne’e ida hanusa.

Tuir ami nia hare katak,  desenvolvimentu ema nian sempre sa’e hela de’it hasoru  era teknolojia   oin-oin.  Atu hatudu didiak ita nia identidade nu’udar timor oan,  kultura timor  ida respeitu malu ne’e agora lakon hotu. Ita la dun tau importansia,  ita la dun respeitu didiak ema hanesan humanu. La’os ema bo’ot de’it, mais ema nu’udar humanu. Ida ne’e maka importante tebes,  tamba ita labele tolok fali ema ida ne’ebe,  que ita hanesan Maromak nia ilhas. Ita la bele kompara fali ema  ho Animal. Ita tolok hanesan Animal,  ita dehan nia animal.  Ita hatu’un tiha ema ne’e nia dignidade hanesan fali animal ida. ami hanoin katak,  lei ne’e sei hatu’ur fila fali,  tamba  ami hare’e nasaun barak desenvolvido ema la tolok malu arbiru. la’os fasil ba ema atu hasa’i linguagem hodi hatu’un ema, maibe sosiedade ita nian agora fasil tebe-tebes.  Ida ne’e maka ami nia hakarak oinsa atu bele regula diak fali sasan sira ne’e.”  Katak Nelinho   

Saida mak difamasaun, Injuria no kriminaliza?

“Ha’u esplika hanesan saida maka hakerek iha proposta lei ne’e. Difamasaun ne’e atu dehan katak,  ha’u ko’alia a’at Diretor A halo korrupsaun iha Ministeriu Justisa. Maibe ha’u la ko’alia direitamente ba Diretor A ne’e.   Ha’u ba konta fali  nia vida ba ema B,  depois B ba tutan tan ba C, C ba tutan fali ba D maibe diretor A ne’e,  la hatene buat ida. Ida ne’e maka difamasaun.  Loron ikus mai Sr.diretor A ne’e la’o hela iha dalan,  depois ema fo hatene nia.   Hafoin hatene katak ema dehan ha’u,  halo korupsaun, ida ne’e maka defamasaun.

 Mas injuria ne’e porezemplu; ha’u hatu’un ka tarata ema nia dignidade ho objectivu.  Hatu’un dignidade maibe liu husi terseira parte fali. Hatu’un ema nia dignidade tolok, tarata ema ne’e face to face ka direitamente kedas,  iha publiku ka iha ema balun nia oin ho intensaun atu hatu’un ema. Ida ne’e maka injuria tantu nia diferente ne’e iha ne’eba.   

kriminaliza mos Terseira parte ne’ebe  fo tutan lia falsu, ne’e  kriminaliza hotu kedas tamba nia krimi abstratu, tinan ida de’it ba kade’ia ou multa ba terseiras parte.  Bele mos ligasaun ho media dalaruma, nia hatu’un fali informasaun ne’ebe lalos. Informasaun ne’ebe la’os mai husi fontes  premeiru maibe mai fali husi fontes sira seluk-seluk ne’ebe nia la konfirma.  

Iha krimi ida ne’e, kategoria ba semi publiku.  Depende ba keisa kuandu nia iha duni Bukti katak ema defama nia,  hatu’un duni nia honra ou nia dignidade. Nia ba hato’o keixa ba Tribunal no Polisia katak,  nia maka hanesan vitima husi defamasaun.  Maibe maka ne’e tenki iha ema tolok no intensaun hateten a’at,  iha  lia falsu ka  du’un matak nia, intensaun atu hatu’un ninia dignidade pessoal humanu iha publiku nia oin. Publiku la signifika katak iha reuniaun ruma mak iha ne’eba,  mais liu-husi media publiku ne’ebe ema asesu hotu kedas.

Buat ida pena kriminalidade ne’e, so atribui de’it ba ema ne’ebe halo pena duni katak responsabilidade ne’e pessoal la’os responsabilidade ba ema seluk fali porezemplu, ha’u maka halo pena,  ha’u maka halo krimi,  la’os ha’u nia oan maka simu pena ne’e la’e. Maibe ema ida ne’ebe maka halo ne’e. Tamba pena ba asaun krimi ne’e la bele reprezentativa. Katak Diretor Nelinho

Tuir peritus social hukum Profesor Dr. Sargitu Harjon Sh. Mh nia livru  Sosiology hateten,  Iha ita nia moris iha norma hat mak tuir hela ita,  Moral, etika, relijiaun no Lei.  

“Edukasaun ne’e global, maibe estuda lei ne’e ami estuda mos buat ida bolu dehan katak sosiolojia ka hukum sosial. Tuir peritus ida sosial hukum Professor Dr. Sargitu Harjon Sh. Mh nia livru kona-ba sosiolojia katak, “forma povu sosiedade ida mos husi lei.” Lei mos bele forma ema atu moris iha sosiedade nia di’ak.  Tamba ita hatene katak,  iha ita nia moris, norma ha’at maka tuir hela ita. Moral, etika,  relijiaun,  no norma – norma  ikus liu atu regula ita ne’e maka le’i. 

Buat tolu ne’e bok ba labele ona, sei mangame nafatin ida ikus tenki ba fali,  norma lei estika regula ida ne’e. Tamba ne’e, ami fiar,  konfiasa  tomak katak ho lei se bele forma sosiedade ida. La’os iha edukasaun husi uma-laran,  edukasaun husi sosiedade no edukasaun husi formal eskola de’it mais le’i mos fo dalan hela.

Ezemplu barak tebe-tebes,  oinsa lei ne’e bele  estika ema.  Hau fo ezemplu ki’ik de’it,  uluk wainhira ita seidauk iha lei kona-ba roda viaria. Ema hotu-hotu sa’e motor la tau helem mos la buat ida, kuandu depois le’i ne’e tama, hotu-hotu tenki uza helem.  Depois no fim hotu-hotu sa’e motor buka helem,  hakarak ka lakohi tenki uza duni.

Husi lei ne’e, ami fiar metin katak sei regula komunidade.  Hau fo Ezemplu seluk  tan, agora dau-dauk parlamentu aprova tan lei,  kona-ba anti korrupsaun.  ida ne’ebe  prevensaun lubuk ida kedas, hanesan lei mai fo hela lampu sinal ida katak  labele halo ida ne’e,  labele halo ida ne’eba. Hakarak ka lakohi ema tenki la’o tuir ona, la’o tuir depois 10 anos 20 anos ita hare nia mudansa.

 Ba kazu sira kriminal ne’ebe ke ligasaun violasaun seksual nene’e kazu ida ne’ebe komplexo oituan maibe lei sempre responde ba ida ne’eba.  ita kria lei para hodi responde situasaun sira ne’e,  tamba normalmente elemento krime ne’e iha.  Adves ita nia sociedade seidauk komprende diak sasan sira ne’e. Ita dehan violasaun seksual ne’ebe akontese ho violentu, tuir lei ne’e katak  akontesementu ne’e, bele imidiante tenke hato’o kedas keixa. Atu nune’e labele lakon provas  se  kazu liu tiha fulan ida, tolu to’o feto sente hanesan gravida tiha,  foin keixa entaun defisil tebe-tebes ba parte justisa. Liu-liu polisia investigasaun sira.

Ita liga ho artigu lei difamasaun ne’e,  ita labele ba keixa buat ida ho lian mamuk, tamba normalmente ema ida keixa ne’e, nia sei defende nia an.  Se ita ba ho lian mamuk defesil ita atu halo defesa los ka lae. Tamba ne’e mak ohin hau dehan,  wainhira akontese violasaun seksual por favor evedensia, faktus nene’e labele lakon.

Oin sa sansaun ba ema ne’ebe halo kriminaliza difamasaun ba ema seluk?

Sansaun ne’e depende ba nia todan, tantu ba iha krime difamasaun ho injuria. Depende abstratu to’o tinan ida prizaun ou bele multa,  depois ba iha pessoa ka ema ne’ebe mate tiha ona. Ohin hau dehan ne’e nia Pena prisaun,  Pena abstratu ne’e bele to’o fulan Ne’en (6) ou multa. Ida ne’e maka  nia agravasaun, se nia halo buat ida injuria ho difamasaun dala ida deit iha tempo hanesan. Sirkunstansia nia pena prisaun  to’o tinan tolu.  Pena abstratu ne’e depende ba tipo ba todan/ peso  husi krime ne’ebe ke nia halo .

Realizasaun kodigo penal ka Lei kriminaliza difamasun, hanesan parte ida reforma Judisiariu no Legislativa.    

“ne’e laos hau nia kompetensia, atu responde. Sr.Ministro nia kompetensia maibe,  atu dehan katak husi ami parte tekniko sempre pronto 24 oras, wainhira kuandu desijaun politiku mai dehan submete ohin,  aban,  fulan oin,  konforme. Ami submete. Maibe Seidauk,  agora Projeitu ne’e sei lao hela iha Konsulta Publiku. Tuir Politika Sr.Ministro ninian ne’e, alterasaun ba kodigu penal  hanesan parte ida husi reforma judisiariu no legislativa.  Atu reforma ida ne’e, aditamente artigu balun.  Ami mos hare hela artigu selu-seluk balun ne’ebe presija atu kompleta kodigu penal ne’e.  Porezemplu,  insestu asidio seksual.

Durante tempu konsultasun Lei Kriminaliza defamasaun tuir diretor Nelino  nia hare pro ho kontra kuaze atu hanesan.

Neste momentu kuaze atu hanesan, ida kontra mai husi organizasaun hira oan, liliu mai husi kolega sira husi Jornalista.  Stakeholder husi Ministeriu, sira kuaze Pro hotu artigu ida ne’e,  por exemplo mai husi Fokupers, Rede feto ninian ne’e sira mos Pro tamba sira sente katak durante ne’e feto mos sai vitima ba buat ida defamasaun ne’e.

Ita liga tan artigu kona-ba krime kontra honra ne’e tamba ita hare rasik iha ita nia konstituisaun Republika iha liña primeiru kedas artigu premeiru hateten,  formas Republika Demokratika de  Timor-Leste, ida ne’ebe demokratiku mai husi vontade popular no respeitu pelo dignidade humanu. Iha artigu 29 direitu ida-idak hatete, “A vida humana é involvel,” katak hau nia humana ne’e labele viola. Ida ne’ebe importante liu maka artigu 36 direitu ba honra privasidade hatene katak individu tomak iha direitu ba onra bom nome no nia reputasaun, ba nia imajem no mos reserva ba nia vida privada familiar ne’e,  konstituisaun garantia tiha ona artigu 40/41.

Lei Kriminaliza Defamasaun la hafraku Librdade Expresaun no liberdade imprensa.

Lae Lei ne’e la hafraku. Justru mai para haforsa tan ita bo’ot sira. Wainhira ita bo’ot sira lao tuir ona  lei No. 5 lei defamasaun, ita bo’ot sira hakerek buat ida tenke iha fontes kredivel, informasaun ne’ebe ke factual, los no akurasia. Laos informasaun ne’ebe hau rona husi seluk depois hau tun ba obras sem konfirmasaun. Hau ladun koñese diak mundo Jornalista,  esperensia barak,  le’e barak,  hare barak Jornalista mundu. Jornalista ne’e kapas teb-tebes bele muda nasaun ida nia vida.  Ita hare hanesan water aid ne’e,  Nicson Presidente Amerika ninian ne’e  tamba media, Penama hatun buat ida ne’ebe,  kualidade inklui Timor rasik nia historia, liu husi media hatun  informasaun ne’ebe ke los,  katak akontese violasaun iha Timor.  Laos,  ita rona husi sorin ne’eba seidauk los ita hatun,  ita rasik viola ita nia lei komunikasaun sosial.

 Liberdade espresaun artigu. 40 no  Liberdade Imprensa artigu 41 responde tiha ona ho lei No.5/2014 lei komunikasaun sosial ne’ebe, regula didiak iha ne’eba. jornalista nia lalaok oinsa atu hakerek.  Depois prinsipiu sira ne’ebe jornalista sira adapta  inklui rasik iha lei No.5/2014 iha artigu desimu premeiru,  artigu 11 ne’e hateten  kona-ba limitasaun ba liberdade da imprensa katak, liberdade imprensa ne’e iha maibe ho limitasaun,  ba ema ne’ebe direitu da honra, naran diak ,reputasaun,  privasidade,  presolusaun de inusensia, segredu do justisa, segredu do estado.  Laos liberdade ida nebe’e  ba hatun ema nia oin,  hatun ema  não. Tantu lei No. 5/2014 ne’e hatur klaru tia ona,  ita labele ba bo’ok ida. Sa tan ida sensura ne’e,  Timor seidauk iha, ida ne’e hanesan saida maka akontese iha Singapura. Ita bo’ot sira nia lei artigu 40/41 ida kolega jornalista sira nia preokupasaun nene’e,  kronolojia la kona.” Katak Diretor Nelinho

Governu Timor – Leste persiza adopta Lei sybercrime ga lae?

Sybercrime ne’e buat ketak ida. Sybercrime ne’e mai atu regula,  utilizasaun elektronik. Syberkrime normalmente halai liu ba finansas, Por ezemplo ita bo’ot sira iha kartaun ATM kualker banco  ne’ebe dalaruma la seguru ou ita bo’ot sira haluha ita bo’ot  sira nia pin, nia bele iha nasaun seluk nia tama bele hacker tiha Banco nia Sistema,  ita bo’ot nia Data sira ne’e. Ita bo’ot nia osan sira nene’e sei haruka halo transferensia ba sira,  ikus mai ita bo’ot ba Check fali osan la iha hotu.  Tamba buat ida  transaksaun elektronik lais,  sibermatika  mai hotu ida ne’e.

Inklui mos kriasaun ID falsu agora normalmente, sei liu husi sibermatika. Porezemplu,  hau tau tiha naran Maubere anan laos hau nia naran proprio ne’e falsu.  ID falsu mos ita tenke debate fila fali,  saida maka ID falsu?  katak ema ne’e uza nia naran, nia la tau nia foto, por ezemplu hau lakoi tau hau nia foto hau tau fali foto laos ema seluk nian foto nasaun nian, foto ema seluk nian mos ida ne’e ba fali krime kona-ba propridade intelektual. Ida ne’e ita nian Lei mos seidauk iha.

Ministerio justisa mos iha planu hela, kria lei ida ne’e. Iha dalan Primeiru ami husi parte tekniku  ba ratifika konvensaun Budapeste,  koperasaun inernasional.  Tamba 5% internasional. Ita atu ba kaer ema ne’e iha ne’ebe porezemplu ema ne’e iha Afrika, America, Europa ne’eba. Depois nia halo data base husi Timor,  atu dehan saida ba nia se ita  liga ba ne’eba,  ita ba kaer ema iha ne’eba difisil. Tamba wainhira Timor-Leste la tama ba komisaun Budapeste, maske Timor-Leste nia lei iha rasik ne’e mos belum tentu mengikat ho nasaun seluk,  tamba komisaun Budapeste ne’e tuir koperasaun internasional. Katak membru sira ne’ebe assina konvensaun ne’e iha obrigasaun  halo kerja sama,  tantu troka dadus ba malu tenki la’o nafatin.  Husi ami parte tenki halo ratifikasaun konvensaun Budapeste. Depois ita kria lei nasional cybercrime, hodi regula.  mais lei krimanaliza difamasaun la iha, ita kaer ema ne’e julga ho saida?

kazu kona-ba Sr.Lere Anan Timur, ema tolok nia iha facebook ne’eba. Polisia konsegue hetan lori tiha mai,  julga ho saida? artigu ida ne’ebe dehan kazu sivil, ba kazu sivil bele tuir Provisaun iha Artigu 67 bele lori ba kompesasaun Bom Nome. Porezemplu hau husu hau nia naran nia kompesasaun Bom Nome hau husu ba nia $1 milaun dollar tamba kazu sivil.” Katak Nelinho

Movimentu kontra lei kriminalizasaun difamasaun dejuri.

Katak Ilucensio Xavier,“Movimentu kontra Lei Kriminaliza Difamasaun laos mai husi deit  sivil no individu orientasaun resistensia sira, maibe akademiku no Povu bain-bain sira, mak preokupa ho esbosu lei,  ne’ebe mak prepara husi Sua.Excelensia Ministru da Justisa. Ohin ekontru diak tebes,  kuase oras ida nia laran ami troka ami nia hanoin.

Iha diskusaun apresenta ami nia hanoin sira ba Sua.Exelensia relasiona ho lei krimanilizasaun difamasaun dejuri.  Ami nia pozisaun,  kontra total ba esbosu ne’e mesmu ke ministru rasik hateten sira sedauk hetan material ruma kona-ba esbosu lei difamasaun dejuri.  nu’udar sosiedade sivil, sidadaun responsavel ami iha obrigasaun atu hato’o ba ministru kona-ba preokupasaun publiku nian, tenki hato’o ba ita nia governante sira hodi konsidera. Karik aban bain rua ministru kompotente hato’o ba iha konselu do ministru, iha ona informasaun ruma hodi hare tuir rezimentu konselu ministru nian. Kumpri regras ka lae. Bele halo rezeita no la presiza lori mai deskuti iha konselu ministru. Ministru simu ita nia hanoin sira, nia sei estuda. Nia simu ona petisaun barak. Petisaun ne’e, atu reforsa no mos materia  ba Xefi konselu do Miinistru. Bele hare mos ami nia situasaun hodi konsidera esbosu ne’e prense rekazitus konstituisionalidade.

“Ami kontra total tamba,  primeiru ita bot sira hare ita nia estadu ne’e, estadu direitu demokrtiku ita nia konstituisaun hateten direitu ba informasaun ne’e nudar direitu laos obrigasaun entaun estadu presiza proteze no promove laos mai hapara.

Ita nia kostituisaun, lei  41  koalia klaru,  liberdade espresaun,  labele iha sensura la iha limitasaun ita mos ratifika konvensaun ICCPA hateten momos.  Ita nia estadu membru ba konvensaun ne’e, laos ida ne’e kontra mos prinsipio luta da resistensia nian? Iha mos ita nia relatoriu CVA ita ukun rasik aan la iha kriminlizasaun desfamasaun tamba ne’e mak ami reseita total. Ita nia istoria hatudu katak,  ita nia jornalista barak mate ba lia los  tamba ne’e, ita mai atu asegura direitu sira ninian, direitu ba liberdade, dala ida tan, funu tinan barak ne’e atu hetan liberadae laos mai atu limita ita, ita estadu demokratika, estadu iha obrigasaun atu proteze no promove. Ilucensio Xavier informa ba jornalista Radio Rakambia iha palasiu Governu tersa feira (25/08/2020).

Ilucensio Xavier hatutan,“ Ami nia assinatura  petisaun  husi teritorio nasional hamutuk oitu centos diza novi (819) no lokraik ne’e ami sei lori petisaun ba presidenti da reppublika no ministeru relevante sira. No movimentu ne’e konpostu husi AJTL,  organizasaun FRAMES Timor Leste,  universidade sira iha Dili,  husi sociedade sivil, komunidade bain-bain no mos ema organizasaun resistensia.

Primeiru ministru, Presidenti da republika, presidente do parlamentu nacional, ministeriu da justisa rasik,  nu’udar autor ba esbosu ne’e. No presidenti konselu ministru. Ne’e azenda primeiru ita hato’o uluk ita nia hanoin sira ba pasifikamente nu’udar provokasaun ida,  se la iha mak ita halo asaun demostrasaun kontinua. Maske pandemia, agora daudauk ne’e iha lliberdade hela atu halo movimentasaun ne’ebe iha tempu oras la simu mak ministru kontinua lori avansa ita iha diretu kontinua atu halo asaun.”

VIRGILIU GUTERRES. Kandidatura foun PREZIDENTI KONSELLU IMPRENSA (KI) ba periode daruak nian.

Sr. VIRGILIU GUTERRES hateten.“Agora dadauk. Iha faze ida ne’e,  Ministeriu Justisa sira fahe esbosu ba sosiedade sivil balun. Konselu Imprensa (KI) mos fahe. KI fo sai nia opiniaun ona, orgaun Estadu barak  hanesan Chega, PDHJ no sira barak mak fo’o ona. Hau hanoin husi atribuisaun ne’e mak bazeia ba impulsu ne’ebe organizasaun sira  fo’o. Ministeriu Justisa bele hare, atu lori kontinua ba oin ga para iha klaran.  Hau hanoin husi reasaun Publiku ninian, inklui KI ezize ona  ba Ministru Justisa retira Esbosu ne’e ou kansella. Kriminaliza difamasaun ne’e, viola ita nia konstituisaun sei hamate Demokrasia liu-liu hamate liberdade imprensa no liberdade expressaun.

Lei ne’e  la diak. Kriminaliza difamasaun ne’e buat la diak. La iha buat diak ida iha ne’eba. Sertamente, demokrasia la lao tamba liu-liu Jornalista barak tauk atu hakerek buat ne’ebe los. Tamba tauk ema atu ka’er hatama kadeia ou sira ne’ebe, hakarak atu kontinua hakerek nafatin ema sei ka’er ba kadeia tamba lei ne’e implika ona Kriminaliza. Kriminaliza atu implika hatama ema iha kadeia.  Entaun publiku mos sei la hato’o sira nia kritika. Se ema ruma kritika karik, ukun nain sira sei konsidera hanesan insultu ou  difamasaun.   Bele uza lei ne’e hodi kaer sira,  lori ba tribunal  ikus mai hatama kadeia . Situasaun ida hanesan ne’e,  ita la bele ona koalia kona-ba Demokrasia tamba Demokrasia ninia moris, ninia iis ne’e maka Liberdade imprensa no Liberdade expressaun.”

MINISTRO ASSUNTOS PARLAMENTAR E COMUNIÇÃO SOCIAL Sr.Francisco Jeronimo

 “Hau hanoin pozisaun governu nian, ita bo’ot sira rona Primeiro Ministro dala barak koalia ona,  husik ba sosidade sivil sira halo diskusaun. Entidade hotu-hotu iha atu fo opiniaun, sira nia opiniaun saida kona-ba lei ne’e. Husik lai,  sira halo hotu kuandu apresenta ona,  ita hare oinsa  Opiniaun Publiku ne’e, nia hakarak saida. Agora ne’e seidauk,  iha konsellu Ministro mos seidauk buat ruma, foin  hanesan draft ida ne’ebe maka bo’ok hela iha Ministerio Justisa. Ami nia opiniaun mak ne’e,  husik ba atu ema hotu-hotu iha Timor-Leste,  entidades sira,  no mos iha rai liur fo opiniaun hakarak saida. Kuandu Lei ona maka ita dehan katak impaktu,  buat seidauk iha diskusaun ne’e,  hau hanoin la iha problema ida. Husik ba, ema hot-hotu deskuti lai para fo opiniaun.” Katak MAPCOMS Jeronimo iha  salaun Delta Nova (04/07/2020).

Laura Soares Abrantes,hanesan Ativista Direitus Humanus liu-liu defende Direito feto

Tuir Intervista Ne’ebe Journalista Radio Rakambia halo ho ativista direitus humanus mana Laura Abrantes expresa nia hanoin kona-ba, Lei kriminaliza difamasaun la’os taka ema nia ibun para labele hateten lia los.  Justru lei ne’e iha ajuda ema tenki hateten lia los atu ba defende ema nia dignidade. Tuir mana Laura ho ativista direitus humanus  Sira hakarak defende Lei  ne’e, tamba  Lei ne’e iha vantajen ba sira. Laura Abrantes hatoo lia hirak ne’e iha Igreja Balide (14/07/2020)

Laura Abrantes hateten,“Ami hetan konsultasaun husi  dekretu lei kona-ba oinsa atu kriminaliza difamasaun ne’e. Ami husi rede feto mos, hetan konsultasaun Ministeriu Justisa haruka mos mai iha rede feto atu nune’e bele fo prespetiva ruma. Ha’u la ko’alia kona-ba rede feto. Maibe hanesan sidadaun ida, hakarak koalia kona-ba ha’u nia pontu de vista bainhira involve mos hanesan ativista iha Redi Feto. Ami mos hola parte iha ne’eba, diskusaun kona-ba lei ne’e rasik. Atu kriminaliza difamasaun ne’e hare’e  husi ami nia parte  grupu sosiedade sivil seluk no opiniaun sira seluk karik kontra ami ituan tamba ami Pro lei ne’e.

kriminaliza difamasaun ami hare’e husi pontus importante ne’ebe maka liga ho vitima violensia bazeia ba Jeneru no ami hare’e ba prinsipius fundamentais direitus humanus. Tamba sa maka ami dehan hanesan ne’e,  tamba iha audensia atu rona vitima violensia bazeia ba Jeneru. Iha kazu barak ne’ebe maka relasiona ho kazu violensia domestika,  vitimas barak maka hetan nafatin suspensaun husi sira nia kazu, to’o kazu sira ne’e  pendenti barak no la fo akuzasaun.   Atu nune’e bele fo sentensa ba autor ka suspeitu ne’ebe,  maka komete kontra ofensa simples ka ofensa grave,  ne’ebe maka kontra vitima ne’e ninia dignidade,   humana.

Ita kuandu koa’lia kona-ba dignidade ema ne’e  rasik, ka ema  lian kbi’it laek  ida,  ami reklama hare’e ba realidade. Hanesan servisu organizasaun sosiedade sivil no mos membru ba rede feto ami hare’e ba asuntu ida ne’e, bele ajuda vitima. Agora prosesu ba iha tribunal ne’e, suspende  maka barak.  Tamba  saida maka ita lakohi kriminaliza entaun suspeitu nene kontente hela ba suspende, depois  ikus  mai halo nafatin entaun siklu viziozu ne’e la hamate, justru haburas tan.”

Laura Abrantes hatutan,”Ami hakarak defende Lei  ne’e, tamba Lei ne’e iha vantajen ba  ami. Hare husi parte segundu ema ida ne’ebe maka hakarak defende sai defensor ba direitus umanus. Se ha’u hanesan aktivista direitu umanus no defende feto nia direitu, ema insulta,  ema estraga, ema halo hanesan ne’e,  halo hanesan ida ne’eba. O husik hela,  nonok deit?  la defende para ita ko’alia kona- ba direitu humanu ne’e.  Ami hare husi parte ida ne’e.

Ami hakarak defende dignidade umana atu defende duni ba ema.  Ema labele naran difama o, ema labele naran lori o nia imajen tau iha rai sama. Ami hare ba parte ida ne’e  maka ami hakarak defende.  Lei kriminaliza la’os taka o nia ibun para o labele hatete lia los.  Justru lei ne’e iha ajuda o tenki hateten lia los para atu ba defende ema nia dignidade.  Ohin hau bele trata ita bo’ot, hau bele insulta, hau bele tolok ita bo’ot, ha’u bele halo saida deit.  Lei la iha, ne’e saida?  ami hakarak mos lei sybermatika  ne’e mos tenki ser makaas,  para bele kontrola  sira ne’ebe iha facebook,  youtube,  iha media sosial sira. La serve dalabarak ita hare,  ita mak isin tauk fali,  ó brani hateten a’at, ó brani kontra  ema nia dignidade. Kualker sabraut ida ba difama figura principal ida. Figura principal ne’e halo buat la los ita tenki hateten, laos husik de’it.  Se maka atu foti ida ne’e, se la iha baze legal. La  iha faktus hatudu.”

“Ha’u hakarak Pro tamba ho razaun rua importante;  hanorin Sidadania respeitu,  hanorin saida maka tenki tane. Se ita ko’alia valores sosio kulturais, valores Direitus Humanus ema nia dignidade. Ba hau,  Lei ne’e la limita  liberdade espresaun.  Ha’u ko’alia nafatin tamba ha’u defende ema nia direitu lei ne’e la  kontra,  la limita o nia liberdade ko’alia.   

Ha’u la’os ema lei na’in maibe,  ha’u hare lei  husu o nia responsabilidade,  ba o nia hahalok.  kuandu ó la gosta ema ida ne’e,  ó hakerek karta ba nia,  ha’u la gosta ita bo’ot nia karakter no atitude ida ne’e, iha dialogu ida di’ak  atu hato’o.  Hatudu o nia koñesimentu ó nia matenek oinsa  atu hato’o  ó nia submissaun ne’e.  Hau la gosta ó nia hahalok hanesan ne’e. O halo buat ida ne’e la tama ami nia fuan tamba ami hare o nia figura hanesan figura mundial. Ami hakarak ita bo’ot pelo menus rona netik ami nia lian, laos kondena ema arbiru sem evidensia.

Kondena ema sem evidensias lei ne’e tenki iha duni para atu kontra ema sira naran arbiru de’it. kuandu ó la iha evidensias ó naran tarata tun tarata esquerda, direita. O naran ba soke mai soke ba. Pior mak hakerek iha media sosial arbiru.   Trata tamba iha evidensias katak,   hau iha evidensias hanesan ne’e,  haruka karta ida hato’o ba.  O laiha evidensias o brani depois tau tan ID falsu.

Lei ne’e, hanorin ema edukativu, hanorin ema oinsa sai defensor direitus humanus, hanorin ema oinsa maka bele ko’alia entermos de demokrasia. Demokrasia mos iha limitasoes para o atu limita oinsa o atu ko’alia demokrasia iha nia korredor,  tamba liga ho valores direitus humanus.”  Katak Laura Abrantes