Reportajen : Meke Magno Nazaria
Workshop Internasionàl CPLP no ASEAN ne’ebe organiza husi Comissào Nacional de Eleiçoes Timor -Leste ( CNE) hamutuk ROJAE CPLP, hodi hametin Demokrasia.
Atividade refere hetan partisipasaun husi Partidus polítiku 17 konkorrente eleisaun parlamentár 2023, observadores internasional no entidades prinsipal seluk, Presidente Da Republika Timor – Leste ,Dr. Jose Ramos Horta mak halo abertura ba workshop refere. Workshop ne’e realiza iha Hotel Turismo, Dili, Timor-Leste. Sesta – Feira. (19-05-2023).
Intensaun husi Workshop internasionál ida ne’e, hodi fahe hanoin kona ba lei eleitorál no Fortalecemento da demokrasia. Pás estabilidade iha konstrusaun dó estadu.
Prezidente CNE , Jose Agustinho da Costa Belo iha nia diskursu hateten. ” Eventu ohin ne’e, hanesan tipu workshop ka konferénsia internasionál. Ita nia kolega sira husi parte CPLP, liu liu sira Orgaun Eleitores, hamutuk ho CNE Timor – Leste para oinsá ita fahe esperiénsia ba malu parte husi sira ho Ita no mós reprezentante ASEAN husi indonézia maibé tanba kestaun tempu sira labele mai, maibé husi thailandia nian iha. Iha jeográfika, Timor – Leste iha pozisaun estratéjiku, besik liu indonézia, besik liu Australia maibé ita mòs tama iha ASEAN tanba ne’e CNE hakarak aproveita situasaun Pontus pontus importante husi workshop ida ne’e mak atu fahe esperensia , no deskute kona ba lei eleitoràl.”
Prezidente CNE hatutan .” Objetivu importante ne’e atu fahe esperiénsia, liu liu diskute kona ba lei eleitorál nian , diskute eleitorál la’òs de’it rezultadu maibé prosesu tomak ,karik iha falsufikasaun eleitorál, dadus sira ne’ebé iha, oinsá órgaun eleitorál halo kontrola para eleisaun bele la’o ho di’ak, no oinsá sidadaun nia fiar ba órgaun eleitorál nia servisu, ne’ebé esperiénsia ne’e kada nasaun diferente.”
Timor – Leste nasaun ida ne’ebé ho demokrasia ne’ebé di’ak iha mundu, no ita iha pozisaun númeru primeiru iha ASEAN.
Prezidente CNE hatutan ” Timor – Leste nia pozisaun demokrasia iha mundu ne’e hetan númeru ne’ebé di’ak , iha ASEAN ita mak iha númeru primeiru (1) , ne’e mak ita hakarak hato’o buat ruma hodi sira nasaun seluk mòs bele haree ,maski Timor ki’ik oan, foin mak independénsia maibé la signifika katak ita nia kapasidade demokrasia eleitorál ne’e lakon ho nasaun seluk.”
Enkuantu CNE sei fò sansaun ba partidus politìkus sira wainhira sira la hasai atribut kampañia depois de tempu kampañia hotu ona.
” Tuir lei dehan depois dé eleisaun semana ida mak ita hamutuk ho partidus polítiku sira hasai sira nia surat tahan, kartaun sira ne’ebé sira taka ne’e inklui mòs bandeira , maibé ita haree ona katak karik bandeira sira ne’e besik liu sentru votasaun, ita obriga tenke hasai. Ita informa ona ida ne’e ba partidus polítikus sira atu nune’e labele influénsia ema seluk nia votu. Ita hakarak votu ne’e rasionál ,nia ba duni ho nia hanoin no nia hili ho nia responsabilidade, para labele iha ema ida mak sente dehan ida ne’e votu ho obrigatóriu. Ita presiza haree ida ne’e para bele asegura sira nia votu.
Lei iha kuandu sira la hasai. CNE hamutuk ho polísia no seguransa sira mak ba hasai maìbe partidu refere nia subsidi ne’e ita ko’a, ko’a sira nia osan husi subvensaun $4 ne’e. Ida ne’e ita halo bebeik ona dezde eleisaun uluk, depende ba sira nia sasán , atributu kampaña hela oituan mak seidauk hasai entaun ita ko’a osan oituan, se barak hela ita ko’a osan mòs barak, ne’e hanesan sansaun ida hodi juda fali ema ou seguransa sira ne’ebé halo sira nia servisu ba hasai tanba partidu sira lakohi halo.“
STAE ho CNE sei nafatin halo servisu kontajen dé votus iha sentru votasaun. No Iha tinan ida ne’e CNE mòs iha sistema rasik oinsá atu simu rezultadu maibé husi sira nia ofisiál rasik.
“ CNE ho STAE nafatin halo nia servìsu katak kontajen iha sentru votasaun inisial ne’e STAE nia servìsu, iha fiskais iha ne’eba, mai to’o apuramentu munisìpais e depois rezultadu iha fò sai kedas , kuandu sai ona, nia diretamente lori mai iha CNE apuramentu nasionàl maìbe iha tinan ida ne’e ita halo mudansa ida katak rezultadu sira ne’èbe iha sentru votasaun ,ne’e liu husi ita nia ofisiais CNE mòs iha sistema rasik para oinsa atu simu rezutadu sira ne’e , nune’e bele halo balansu ba rezultadu sira ne’ebe iha , rezutadu saida de’it mak sai no ema ruma komplain ita iha ona dadus ne’ebe mak bele esplika, ne’e mak dehan halo observasaun , halo supervizaun ne’ebe ativu la’òs de’it haree maìbe presiza mòs fundamenta didi’ak nia rezultadu tanba ida ne’e importante.” Katak Presidente CNE.
ALeinde ne’e Presidente da Republika Timor -Leste , Dr. Jose Ramos Horta iha nia abertura ba Workshop hateten.” Demokrasia mak justisa tenke lòs, justika tenke independente , demokrásia labele husik ema ruma iha kotuk, inklui ema sira ho defisiénsia ou komunidade LGBT, demokrásia labele deskrimina baze relijiaun, etnika, demokrásia tenke rejolve problema povu.”
Demokrasia La’ós de’it Elisaun maibé demokrasia mak Justisa
Prezidente da Republika, Dr. Jose Ramos Horta hateten.” Timor-Leste hanesan ezemplu ida, kona ba saida mak konstrusaun demokrasia, konstrusaun de estadu ita hahu iha tinan rihun rua ida ( 2001) eleisaun ba asembleia konstituinte, depois liu ba eleisaun Prezidensiál iha rihun rua rua (2002), tinan rua nulu (20 ) ne’e halo ona eleisaun dala 5, kadavés ita haree di’ak liu tan, uluk ita hetan apoiu makas husi sistema Nasõens Unidas, para realizasaun ita nia eleisaun, inklui UNPOL polísia ONU nian.
Demokrasia la’os de’it eleisaun, demokrasia mak justisa ne’e tenke lós, justisa ne’e tenke indenpendente, demokrásia labele husik ema ruma iha kotuk, inklui ema sira ho defisiénsia ou komunidade LGBT, demokrásia labele deskrimina baze relijiaun, etnika, demokrásia tenke haree rejolve problema povu , eleisaun mai Governu foun mai, povu sira terus nafatin ,sira ki’ak nafatin, demokrasia bele monu, ema lafiar tan ona, sei la partisipa tan eleisaun , ne’e esperénsia iha rai barak.“
Enkuantu Prezidente mòs resposta kona ba kazu Sidadaun Indonesia na’in rua ne’ebé tama ilegál halo falsifikasaun eleitorál hodi tuir kampaña.
Prezidente Horta afirma ” Ha’u rona ida ne’e, maibé ha’u rasik lahatene , la iha informasaun konkretu ruma, ha’u haree iha vídeo sidadaun na’in rua ema Timor-oan, maski sidadaun Indonésia ona, tanba Indonésia la permite duplak nasionalidade, la’ós hanesan iha Timor ita permite ema bele iha pasaporte rua tolu, Indonésia la permite entaun sira sidadaun Indonésia duni, simu fali kartaun Timor nian,se mak fó ne’e krime sériu ida.”
Prezidente hateten kazu ne’e tenke halo investigasaun tanba ida ne’e krime eleitorál.
” Tenke halo investigasaun tanba ne’e akuzasaun ida, alegasaun ida sériu tanba ne’e krime eleitorál, krime falsifikasaun dokumentus. Timor oan balun kuitadu tama kadia Becora tanba falsufika dokumentus ba karta kondusaun, balu falsufikasaun sertidaun de identidade ba Becora, entaun ida ne’e falsifika kartaun eleitorál ho sidadaun nu’udar estranjeiru tan , sidadaun estranjeiru ida hetan falsifika eleitorál ne’e krime grave ida, se mak fó ne’e tenke hetan konsekuensia, ha’u fiar orsida investigasaun barak-barak ne’e tenke ba oin, se la’e dèz akreditada sira rasik, ema komesa la fiar justisa, tanba kuitadu Timor-oan balun falsifika de’it dokumentus hetan prizaun.” Presidente da Republika hakotu.
Discussion about this post