Reportajen : Meke Magno Nazaria
Relasiona ho kazu Dengue ne’èbe komesa ameasa Saùde Publiku iha tinan 2023, Departementu vijilánsia teknoljìa Ministeriu da Saùde, liu husi Diresaun nasionàl saùde publika ne’ebe durante ne’e toma konta hela ba iha analiza dadus ninian, halo kolokiu ida ho jornalista media sira hodi halo aprezentasaun kona- ba Estratejìa kombate no prevensaun ba dengue no situasaun atualidade iha Timor – Leste. No mòs planu asaun saida mak ministeriu da saùde halo ona ba kazu dengue. Atividade refere realiza iha salaun palaciò das Sinzà Dili, Timor-Leste. (15/02/2023).
Husi AFRIMS (Army Force Research Institutes of Medical Sciences) husi Bangkok ne’èbe kolabora ho OMS halo ezaminasaun spesimen hatudu virus dengue serotipe 3 hanesan kazu prinsìpal ba infensaun dengue iha tempo ne’èba.
Baseia ba resultadu survey iha 2005 iha surtu dengue ho numeru kazu 1,128 , 56% DFH ema bolu dehan isin manas , surtu iha tinan rihun rua lima ( 2005) barak liu iha Dili, Baucau no Bobonaro.
resultadu survey etomologia husi equipa ministèriu da saùde Timor -Leste nune’e mos OMS orginazasaun saùde mundial iha tinan rihun rua lima (2005) hatudu kazu prinsipal ne’e ba susuk aedes aegypti ne’èbe barak liu mak ih butil , plastiku, Bidon , bee fatin , roda.
signifika katak wainhira iha tempu udan , knuk ba susuk aedes aegypti ne’e barak liu mak iha butil ,plastiku bidon no bee fatin, ne’e ita indetifika ona, husi ekipa entomologia.
Dr. Lofelipo de Neri Machada husi Diresaun nasionàl saùde publiku hato’o hela aprezentasaun kona-ba analiza situasaun estratejìku kombate dengue no planu asaun situasaun, aktual iha Timor -Leste relasiona ho moras dengue.
Estratejìa Kombate Dengue iha Timor-Leste.
Iha oportunidade ne”e, Dr. Lofelipo de Neri Machada hateten.” Planu Estratéjiku, asaun situasaun atual iha Timor – Leste, oinsa dadus ejìzensia iha rai laran, no taxa ba fatalidade nian, estratejìa ho planu no asaun saida mak ministeriu saùde halo ona , oinsa atu bele redus ejìzensia ou taxa ba dengue ne’e rasik , liu liu husi nasionàl, munisipiu Dili enkuantu iha nivel munisipiu hotu , tinan ida ne’e relata ona kazu ne’èbe mak iha husi kada munisipiu e munisipiu balun la tama iha fatalidade ida ne’e.
Dengue mak moras ne’èbe diagonosa husi kazu virus ne’èbe daet husi susuk aedes aegypti.
Dr. Neri hatutan ” Hanesan Ita hotu hatene katak dengue mak moras ne’ebe diagonosa kazu husi virus ne’ebe da’et, husi susuk Aedes aegypti bainhra nia tata, ne’ebe susuk ne’èbe mak tata ne’e iha ona kontaminasaun virus ne’e.
Tinan lima ba kotuk ita haree dadus ne’e katak , kazu dengue ne’e hahu sa’e bebeik por enkuantu iha tempu udan monu rai, husi fulan dezembru too abril , klaru tinan liu ba wainhira kuandu ita nia kazu klimatìkus bele mòs prejudìka ba iha udan nian tanba fulan abril iha udan, ita nia ezijènsia ba taxa ba dengue nian mòs sa’e tebes.“
Husi esplikasaun ne’èbe mak Dr. Neri hateten iha aprezentasaun ne’e katak plastiku , agua , roda uzadu, bee lalihun no seluk tan mak sai fatin ba susuk nia knuk.
“Oinsa susuk nia knuk, mak hanesan plastiku, agua ,roda uzadu no seluk tan, wainhira ita tama sai bairo ita haree, lisun ne’èbe mak ita soe hanesan plastiku, kalen , roda uzadu sira, tau arbiru de’it laiha responsabilidade iha eneba.
Tinan lima ba kotuk evidensia kazu ida ne’e nian sa’e kada dezembru too abril maibè wainhira iha mudansa klimatika bele husi novembru ne’e too de’it iha mòs Julio , tinan kotuk, kuaze tinan ida tomak ita relata kazu ida ne’èbe mak aas tebes.
iha fali kazu komunidade , bee ne’ebe mak nalihun, iha roda mamuk laran, ida ne’e mòs problema ba ejìzensia kazu nian, koñisementu populasaun ba ida ne’e ita tenke preventiva, ida ne’e mak importante tebes, koñesimentu populasaun tenke forma , ida ne’e la’os kabe de’it ba iha ministerìu saùde maibè kabe ba iha multi sektoral.” Dr. Neri akrasenta.
Ministeriu saùde halo asaun preventiva preparasaun hodi hasoru moras dengue iha tempu udan.
Dr. Neri akresenta.” Asaun preparasaun mak reativa forsa de tarefas (task force) ou kombate surtu iha nivel munisipìu, planeia intervensaun tuir tempu, hala’o enkontru koordenasaun ho parte relavantes, oreintasaun ba pesoal saùde iha fasilidades da saùde no prepara ekipamentus iha fasilidades da saùdes, indetifika ona ekipamentus ne’e saida mak ita presiza.“
Ministeriu saùde sei halo kolaborasaun ho lideransa lokais, hodi habelar informasaun.
Dr. Neri hatktuir.“ Ba iha prevensaun, hala’o koordenasaun ho lideres lokais hodi advokasia no sensiblizasaun ba komunidades, habelar informasaun kona-ba prevensaun dengue, identifika larva no distribui abate ba uma kain sira ne’èbe rai bee iha tanki ka bidon.
Limpeza hahu husi uma kain ida ida, liu liu tanki no fatin rai bee , halo limpeza jeral iha bairo ka komunidade tomak, halakon fatin bee nalihun hanesan roda uzadu, kaleng at, esgotu (be dalan) blokeadu sira no seluk tan, ida ne’e mòs ba parte prevensaun komunidade nian, ida ne’e labele kabe de’it ba iha ministeriu da saùde, maibe autoridades lokais sira ida ida tenke hato’o informasaun ba nia komundade oinsa atu halo limpeza jeral.
Ita hare kada sexta ema la halo limpeza ona , ida ne’e mòs problema ne’èbe mak ita iha.
Antes udan monu rai ita halo, ona preparasaun, no atividade ne’ebe ita halo deteksaun sedu, relata kazu diretamente, karik ema ruma aprazenta iha fasilidade saùde.
Wainhira iha sentru saùde iha postu ida relata mai iha vijilánsia iha oras rua nulu resin haat(24) nia laran diretamente ita halo kedas prevensaun.
Ba indetifika nia uma iha larva no susuk , avalizasaun iha ne’ebe, hamoos nia uma, fò informasaun ba nia, ikus rega susuk.
Ba iha komunidade ita husu atu limpeza Jeral , halakon ona uzadus sira, maibè iha fatin balun wainhira kuandu parte saùde tun hamoos, aban ita liu fali roda foer ne iha fila fali ona , ita presiza halo komunikadu ho sira , maibè antes ita atu mai komunidade, liu husi medìa , liu husi autoridade lokais atu nune’e ita bele hato’o ba sira katak ida ne’e bele rai maibè tenke hamoos.“
Siklus moris husi Susuk aedes aegypti iha etapa haat (4) ,hahu husi etapa ovus ba nia tolun, larva ba kurva, no sai susuk adultu.
“Siklus moris susuk ne rasik,iha etapa haat (4) atu sai susuk adultu , primeiru mak tolun, kuandu susuk nia tolun iha ona bee ne’èbe kompiladòr iha bee, prosesu bele semana too fulan , no bainhira bee iha fali, presiza loron rua ou tolu hodi produs larva, tanba saida mak hamos tanki importante, tanba bainhira kuandu nia tolun ne’e iha de’it ninin, la iha bee laran, iha de’it tanki ne’e nia lolon, ita hasae bee la eskoba tanki ne’e ho di’ak hodi estraga nia tolun ne’e , nia tolun bele iha ne’èba fulan ida too fulan neen no wainhira ense bee, nia kona fali bee,presiza de’it loron rua ou tolu nia bele sai ona larva, husi larva ne’e presiza de’it loron rua ou tolu atu sai kurva, ,ba iha kurva presiza de’it loron rua ou haat atu sai Adultu.
Se nia presiza loron hitu too sanulu atu sai susuk adultu , wainhira ita ba rega de’it la halo limpeza ba tolun ne’ebe iha, ita rega hotu tiha, susuk adultu ne’èbe mak mate tiha, ita fila mai liu loron hitu too sanulu, ida ohin tolun ne’e sai fali adultu ona , tanba ida ne’e hamoos tiha tolun, larva, kurva sira ne’e bainhira atu rega mate susuk adultu.“
komparasaun husi tinan 2018 mai too iha tinan 2022, kazu dengue as tebes mak iha tinan 2022 ho kazu 5654 tanba impaktu husi pandemia.
“Komparasaun husi tinan rihun rua sanulu resin ualu (2018) , ita iha kazu atus tolu tolu nulu(330) kompara ho tinan rihun rua rua nulu resin rua (2022) ne’èbe mak as tebes iha rihun lima atus neen lima nulu resin haat ( 5654) , klaru ita hatene ita iha pandemi nian ,ita labele halo intervizaun maksimu durante pandemia nian, iha tinan rihun rua rua nulu resin tolu (2023) agora ba iha fevereru semana ba dala sia ita foin atinji iha hitu nulu resin ualu (78) kazu, kazu ne’e ha’u update too ohin loron”.
Aleinde ne’e Dr.Neri hateten, idade ne’ebe mak iha posibidade barak liu hetan moras dengue mak labarik eskola sira.
“ Susuk dengue ne’e iha de’it loron, husi dader too de’it lokraik, ida ne’e mak tanba saida dalabarak ne’e iha de’it labarik eskola sira , tanba ida ne’e mak ohin iha dadus ita haree husi 26-49 lae , maibé hili loos mak husi 0-40.
Responsabilidade papel inan aman ne’e tenke ser , wainhira sei tinan ida ita kous taka hena, falun metin, kose mina, kontrola maka’as, maibé wainhira idade eskolar ona, labarik ba eskola fila mai atu tama uma ka la tama uma ne’e ona nia urusan , dala barak susuk ne’e ita indetifika husi fasilidade governu hanesan eskola, entaun inan aman bele kontrola too hanesan ne’e de’it , no bainhira oan sira sai husi eskola bele lori mós susuk ne’e mai iha uma , e ràdius ba susuk ne’e rasik mak metru atus rua (200) nia labele tun liu, tanba ida ne’e mak wainhira ita halo komunikasaun, komunikasaun tenke too iha metrus atus rua (200) husi uma afetadu , tuir ita nia mata dalan ne’ebe iha , ita rega, fumindasaun ba iha fatin ne’ébe mak kontaminadu no fatin ne’ébe mak detektadu , fatin sira seluk ne’ébe mak so ita bele prevensaun, ita hamoos , mais kuandu ita hamate susuk , ne’e kuandu ema ne’èbe positive ona iha ne’eba ” Dr.Neni afirma.
Siklus susuk aedes aegypti komesa la’o sai mak husi dader tuku 6 too iha loraik, no susuk aedes aegypti sempre iha pot bunga , jaleran kotuk no mòs iha dezpenser oin.
“ Ne’ebe siklus susuk nian mak ne’e, husi dader tuku neen (6) nia komesa lao ona too fali tuku neen (6) loraik nia la lao ona, e susuk ne matenek oituan, la hanesan susuk sira seluk.
iha tina kotuk ami halo peskiza ida, maoria susuk ne’e ho ema ida ne’ebe mak ho miner income, susuk ne’e dala barak iha uma ida ne’ebe mak nia uma ne’e iha pot bunga , pot bunga ne’ebe tara de’it ne’e, tanba komunidade bain bain dalaruma nia osan laiha sosa pot bunga, susuk ne’e iha ne’eba, susuk ne’e mós iha jaleran kotuk, iha be galon nia oin biasa bee laleun ne’e , nia moris iha ne’eba , susuk ne’e sei la moris iha be foer , susuk Aedes Aegypti ne’e matenek.
Tanba ne’e mak ita nia uma laran ne’e ita importante hamoos , peskiza tinan kotuk ami halo ne’e dala barak susuk ne’e iha miner income , ema boot sira ne’ebe mak agora ko’lia dehan dengue ne’e hanesan ne’e , iha sira nia uma ne’e mak susuk ne’e iha, tanba ema sira ne’ebe mak uma andar rua tolu, ema hela iha ne’eba rua tolu deit, nia la iha kapasidade atu hamoos uma laran, ida ne’e problema, ne’ebe dala barak ema boot sira ko’lia susuk , maibe hau dehan desculpa sr. evidensia hatudu ita boot nia uma iha susuk , ida ne’e mak ita presiza haree , ha’u ko’lia tuir evidensia sira ne’ebe iha.” Nia hakotu.
Discussion about this post