Reportajen: Cristiana Belo
Organizasaun Sosiedade sivil Caucus halao workshop ho tema “Hametin Partisipasaun feto Iha eleisaun no Hakbi’it Lideransa no Parisipasaun Feto Iha Politika” iha workshop ne’e, marka mos prezensa husi feto Partidu politiku sira hanesan, PLP, PUDD no KHUNTU. Worshop refere realiza iha loron rua nia laran, segunda no tersa- feira (27 – 28/09/2021) iha Delta Nova, Dili, Timor – Leste.
Iha okaziaun ne’e Visi II presidenti feto PLP, Sra. Apoloinga da Costa hato’o agradesementu ba CAUCUS Timor – Leste tam-ba bele konsidera feto PLP no mos sai reprezentante hodi feto PLP nia naran tomak mai marka prezensa iha workshop hodi bele hetan materia foun no kontinua hatutan ba feto maluk sira seluk iha partidu PLP.
“ Hau agradese tebes tam-ba hau feto ida ne’ebe husi partidu politiku PLP, hodi feto lubuk ida timor oan ne’ebe haksumik an no halo nia kna’ar iha partidu PLP nia laran. Hau haksolok tebes tam-ba hau hetan materia foun kona-ba finansamentu Partidu Politiku no oin-sa bele hametin patisipasaun feto iha elisaun, ho ida ne’e, hau bele partilia fali ba hau nia feto maluk sira ne’ebe iha PLP seidauk hetan materia ne’e. Hau sei hatutan fila fali, atu nune’e sira mos bele hetan koinesemetu, oin-sa maka feto bele partisipa iha elisaun no nia bele halao ninia kna’ar ne’e diak iha elisaun, Porezemplu ita hakarak hili ita nia lideransa ruma karik, ita bele hare didiak, tetu didiak, pois mak ita bele hili iha elisaun.”
Vissi II Presidenti Feto PLP hatutan tan,” Kandidatura feto ba iha elisaun tenki iha kapasidade politika no koinesemntu. Tam-ba ne’e, feto sira ne’ebe hakarak kandidata an iha politiku tenke buka halo kapasita an liu tan, atu bele kompete ho mane sira, no sai lideransa ne’ebe diak atu lori ita nia rai Timor ne’e ba oin.”
Iha fatin hanesan, Presidenti feto Partidu Unidade Dezenvolvimentu Demokratiku (PUDD) Sra. Alicia de Fatima Noroinha no iha parte seluk hanesan, mos Conselhu Politiku Nasional (CPN) iha strutura nasional PUDD. Hola parte mos iha workshop ne’ebe halao husi CAUCUS Timor – Leste. Fo mos nia hanoin kona-ba diskusaun tematiku balun ne’ebe nia inklui.
Katak Presidenti Feto PUDD, “Ohin, ami nia grupu halo diskusaun kona-ba Egualidade Jeneru no partisipasaun feto iha politika. Iha ne’eba koalia barak kona-ba direitu feto ne’ebe ezisti iha partidu laran. No dala barak ita koalia kona -ba direitu feto, lei mos fo oportunidade katak 30% feto iha oportunidade ba iha numeru parlamentu hanesan numeru 1,2,3 ba feto, mai-be la singifika katak, 30% ne’e dehan feto tenki tur iha numeru 3 ka numeru 6. Se karik sira iha konsensia fo oportunidade husi estrutura nivel alto, laos numeru ne’ebe tenke acakan maibe bele mos nomor1, 3 ka 4 nee ida, karik 30% ne’e ita hasae ba 40% diak liu tan, tam-ba ita hatene katak ita iha kapasidade.
No sira mos tenke halo mudansa iha sira nia partidu laran, tuir lolos sira tenke aumenta pursentu hodi nune’e feto sira iha inisiativa hodi bele halao aktividade. Se mantein ho 30% deit feto barak mak lakon esperansa, hau ba mos hanesan deit, la iha fatin ba hau.”
Bazeia ba pontu de vista husi Presidenti Feto PUDD ka CPN nia observasaun ba partidus politiku sira iha Timor – Leste katak, sira iha frakeja, tam-ba mane sira ne’ebe iha partidu la fo valorija feto nia sira nia sakrafisiu ne’ebe sira luta hodi hetan votus, No la rekoinese feto nia kontribuisaun servisu iha partidu. Feto sira sempre hetan deskriminasaun iha nomeasaun kandidatura no mos sai lideransa nu’udar diretora iha institusaun Governu.
Katak Presidenti Feto PUDD. “Iha parte seluk, alende husi 30% ba numeru parlamentu. Governu nusa la implementa 30% ne’e ba iha instituisaun Govrnu, atu nune’e feto mos bele hetan diretor tam-ba ita hare direitor hotu hotu mane deit mak iha ne’eba, afinal feto mos iha, laos feto laiha, feto iha mai-be sira ladun valorija feto nia direitu, sira la rekonese feto nia kapasidade ne’ebe iha, maske feto sira iha kapasidade atu lidera no bele organija maibe sira la fo oportunidade. Ida ne’e mak frakeza husi partidu Politiku no mos iha parte governu.
No ita hare fila fali ba iha partidu laran, feto maluk sira ne’ebe esforsu tomak, servisu maka’as maibe mane sira lakohi rekonese sira nia luta ne’ebe durante sira halo iha partidu. Maske sira gasta tempu no husik sira nia servisu sira hotu.”
Feto sempre sai vitima iha Partidu Politiku.
“No ida tan mak, feto sira ne’ebe radikal lo’os ba sira nia partidu, kuandu mane mos partidu seluk feto mos partidu seluk, sira bele fahe malu mai-be ikus mai sira sai vitima depois partidu la valorija, ida ne’e mak hanesan, ami nu’udar feto iha partidu ne’e laran moras, no feto barak vitima tan partidu. mais ikus mai, partidu ida ne’ebe sira servisu, liu bareira kaer ukun la fo valorija feto nia sakrafisiu, ne’ebe durante feto ne’e serbisu maka’as.” Tenik Presidenti Feto PUDD
Alende ne’e Presidenti Feto PUDD mos iha duvidas ba mane maluk partidu no familia.
“ Iha parte seluk mane sira mos la simu feto nia ideas bainhira iha diskusaun laran. Tam-ba sa ladu’un inportansia feto nia ideas? la fo oportunidade ba feto hodi bele koalia? oin sa maka feto ne’e bele halo buat ruma? Se sira ladun interese feto nia ideas oin sa mak partidu ne’e bele lao ba oin. Se ita hakarak ita nia partidu ne’e lao ba oin ita feto ho mane servisu hamutuk mak bele. Mane sira mos labele halo deskriminasaun ba feto maske feto 1, 2 iha sira nia let.
Ita feto iha kapasidade mai-be mane sira la fo oportunidade. Sira tauk no sira nia hanoin la pozitivu ba nia familia ka ferik oan mai-be hanoin deit negativu, hau bele husik nia mai-be orsida ba ne’eba buat ruma karik, entaun mentalidade ida ne’e mosu, la fo oportunidade ba feto, mai-be ninia ferik oan iha oportunidade, iha estrutura feto mak kaer no mos iha orgaun sira mai-be mane la fo portunidade. Se karik mane fo oportunidade, mai-be fila fali ba nia banin sira, orsida nia sukit sukit, maske organizasaun fo oportunidade.
Nune’e nia mentalidade monu, nia la fo fiar ba nia ferik oan, ikus mai nia fo inpendementu ba nia ferik oan, ida ne;e mak agora sai polimika no sai problem, oin-sa mak feto sira tenke avansa ba oin, laos feto la iha kapasidade, feto sira baibain hakmatek sira hakarak aprende bua barak maibe tempu ba oportunidade maka ladun fo ba ita nia feto maluk sira, liuliu sira hirak ne’ebe iha area rurais. Ita hirak ne’ebe iha sidade pelemenus akompania media, maibe hirak ne’ebe iha areia rurais 0% ida ka rua ne’ebe inan aman sei komprende husik, mai-be la komprende sira la hetan informasaun, la asesu buat ida la fo oportunidade. No ida tan mak Xefi suku, Xefi aldea iha suku barak mak la fo oportunidade ba feto tam-ba kultura la fo feto mak kaer. Ida nee mak agora sai problema bai ita.”
Liu husi Problema hirak ne’e Presidenti Feto PUDD husu ba feto maluk sira tenki hamutuk, hodi luta ba feto nia potensialidade.
“Oin-sa mak ita feto hamutuk hodi nu’une bele luta ba ita nia potensialidade. Ita feto mos iha diretu ba iha vida politika, iha ministeru sira, asaun hotu iha parte kiik sira, ita mos inklui. Ita sente iha kapasidade mai-be ema seluk dehan ita la iha kapasidade. No ita feto mos la fo apoiu malu no la fo esperansa ba malu, bainhira feto maluk foin kandidata a’an atu sae, iha ne’eba komesa bisu bisu ba malu, koalia hamnasa, padahal ema ne’e iha kapasidade no nia koalia diak, no mos nia lakhoi nia feto maluk ne’e liu nia.
Tuir lolos ita feto mak fo appoiu malu, para iha tempu tuir mai fo oportunidade ba ita, mas ida nee la iha, ita la konsidera ita nia maluk feto, katak ida ne’e mos bele, se karik iha fraqueza , ita nu’udar feto, ita fo apoiu nafatin , apoiu moral, fo esperansa hodi nunee ajuda nia bele avansa ba oin. se karik ita feto nia mentalidade hanesan ne’e nafatin, hau senti katak ita mak halo workshop ba dala atus ida , dala atus rua mos la bele ba oin.
Mais umenus ida ne’e mak hau hare’e enjeral, ba ohin loron kona-ba feto Timor Leste, ne’e duni agora oin-sa mak ita bele hamutuk, ita bele treinamentu nafatin husi nasional to’o ba iha area rurais, atu nune’e ema feto sira bele hatene sira nia diretu tam-ba feto maluk sira iha areia rurais koinesementu minimu tebes. Iha area rurais inan, aman sira rasik, nunka hasae sira nia oan feto nia diretu, sira hasae’e deit mane nia diretu, maski oan feto ne’e iha kapasidade maibe sira la apoiu, tam-ba saida? primeiru iha mentalidade, feto orsida sai husi hau nia uma , diak liu hau suporta mane para aban bain rua nia metin iha ne’e nia bele hare familia. Mai-be lahatene katak bainhira oan feto susesu, inan aman mos susesu hotu, tam-ba feto mak sempre besik liu inan aman. Mai-be sira lahatene katak ne hotu hotu sira nia oan, bainhira nia oan sira lao mesak, la susesu mak foin hakfodak, buat hotu liu ona.
Tuir lolos mentalidade hanesan, husi komunidade, inan aman no familia sira ne’e labele hanesan nee diakliu hasae no hare feto no mane hanesan hotu, fo eskola ne’ebe hanesan, se mane hetan licenciatura, feto mos hetan licenciatura, laos mane hetan licenciatura, feto nee primaria deit mos bele ona, ga la eskola, ka se mak mai atu lamar fo deit ona atu hetan karau para bele suporta mane ida ne’e. Ida ne’e mak agora akontese iha ita nia rai laran. Tama-ba ne’e oin-sa ita feto sira hamutuk hapara mentalidade ida ne’e, liu husi treinamentu. Ita halo treinamentu laos ba joven deit, treinamentu mos ba inan aman para sira komprende kona- ba lalok kultura sira be a’at uluk liu ne’e, ita husik ona.
Agora nasaun sira seluk dezenvolve tam-ba sira komprende lalaok feto nia direitu, katak laos mane deit. Mane deit ne’e labele se karik, feto ne la tein, mane bele ba oin? hau senti ne’e la bele, entaun iha servisu saida deit mane feto hamutuk para ita bele lao ba oin.”
Iha fatin no oportunidade hanesan, reprezentante militante partidu KHUNTO Sra. Elda Baros, fo nia expresaun kona-ba Workshop Nasional ne’ebe halao husi ONG CAUCUS ho Tema, “Hametin Partisipasaun Feto iha elisaun ka Hakbi’it Lideransa no Partisipasaun Feto Iha Politika.”
Katak Sra. Elda. “Kona-ba Tema partispasaun feto iha elisaun, ita nia lei garantia ona katak ita feto ne’e direitu atu ba hili no mos nia iha direitu ema atu hili nia, ne’ebe feto ne’e bele kandidata an, no feto mos sai hanesan kandidatura ida tuir votante nia hare.
Kona-ba hakbi’it lideransa feto nia partisipasaun iha vida politika, sin. Hau ema politku duni hahu husi inisiu hau mai husi partidu PPT no hau mos feto primeru ne’ebe iha PPT tam-ba partidu PPT la reaativa ona, presidenti la iha ona no mos iha kontradisaun politika uituan entau hau fila fali mai partidu Khuntu. Agora dadaun hau nia prezensa iha partidu KHUNTU hanesan milantante, ema babain no hau nia partisipasaun iha politika hau sempre ativa iha kualker atividade partidu nian kuandu hetan desizaun husi presidenti partidu.
Tuir observasaun Sra. Baros, Partidu KHUNTU durante ne’e la iha Limitasaun ba feto Partidu politiku sira.
“Hau nia hare partidu KHUNTU kompri tebes ba lei, ne’ebe maka asegura ona feto nia partispasaun iha politika. Tam-ba desizaun ne’ebe bain hira konselru masimu presidenti partidu foti, hare ba ema nia vontade no ema nia badinas iha partidu laran, nomeia tuir nia desizaun rasik liga ho lei sira ne;ebe mak iha. Katak, iha lei asegura kedan ona partidu politiku sira, tenki konsidera feto nia prezensa iha eneba, sira konsidera duni no feto mos hetan duni oportunidade partisipasaun tuir desizaun husi hirarkia rasik.
Ezemplu ami nia presidenti partidu rasik, nia agora tu’ur ona iha membru Governu, nia background ema S2 ida, mai-be mai ho politika ida ne’ebe mak ema barak gosta insulta no trata. Nia iha mentalidade diak hasoru situasaun sira ne’e, nia la tau ba reasaun, dala ruma nia la agresivu no la alerjia ba liafuan sira ne’ebe mak ema koalia. Maibe nia kontinua mantein nia pozisaun, halao nia kna’ar hanesan babain iha realidade ita hare katak implementasaun iha ministeriu nesesariu no nia hanesan visi mos, nia halo nia planu servisu tuir duni regulamentu ne’ebe iha governu ida ne’e.
Sra. Baros senti duni demokrasia lao diak iha sira nia partidu laran.
“ Sim. demokrasia iha ami nia partidu laran lao diak tebes konsiderasaun valoriza malu mos, lao diak tebes, tuir fila fali ema ida-idak nia vontade no badinas deit, bainhira kuandu tenke prontidaun hirarkia, hatudu katak ida ne’e mak tuir, nia tenke ba ona labele tolak, tam-ba ne’e desizaun. Desizaun politika nian ne’e hanesan ne’e duni, ne’ebe labele moe labele sente tauk bainhira reprezenta partidu iha publiku.
Discussion about this post