By: Cristiana Belo
Papel Movimentu Rehabilitasaun Arvore Ekolojia Nasional (RAENAL) prepara iha namalai, desde 2017 ho nia moto familia ida to’os ida promove auto sufisiente alimentasaun no proteje biodiversidade ekolojia. Movimentu RAENAL Haberan kapasidade Joventudes hodi luta promove auto sufisiente alimentasaun no proteje Biodiversidade Ekolojia iha Timor – Leste.
“RAENAL ne’e laos movimento ida agora foin mosu maibe RAENAL ne’e mosu iha 2008 ninia fundador mak professor Anteiro Bendito no ita nia maun Daniel. Nia mosu ho papel atu promove Auto sufisiente alimentasaun no Proteje Biodiversidade, ekolojia. Tuir Professor Anteiro Bendito katak, “RAENAL ne’e uluk iha tempu funu hanesan komarka kastigu ba MAUBERE ou BUIBERE oan sira ne’ebe maka sira kontra lei ou regra ne’ebe mak estadu momento ne’eba hari’i, entaun sira hetan kastigu iha abrigu ida ne;ebe mak ita bolu RAENAL.” Mais RAENAL ida agora dadauk mosu ne’e atu orienta ema , ema sira ne’ebe mak uluk hetan kastigu ne’e sira la bele senti nafatin ofendido, senti sira nia moris ne’e dehan terus. ntaun RAENAL ne’e mosu hamosu fali ba MOVIMENTO RAENAL (Rehabilitasaun Arvore Ekolojia Nasional) atu nune’e promove fali ema sira ne’e, foku liu ba to’os no mos Proteje ekolojia, Biodiversidade ne’ebe mak uluk funu estraga ai-horis, meu ambiente no animal sira. Ita bele hamosu RAENAL ne’e atu promove no konsiste konserva be’e matan sira,ai-horis sira.” katak Mediador no vise ba Movimento RAENAL Armandina Dos Santos Baptista iha Namalai, Dili Timor-leste,( Juñu / 06 / 2020).
Joventude RAENAL iha Espiritu Independente laos sai dpendensia ba Governu. Promove foho sai hotu kabubun. Uza rai-lolon hodi halao servisu agrikultor, bele kuda produto lokal sira.
RAENAL nia objektivu primeiru atu promove, sufisiente alimentar hanesan agora dadauk akontese estado de emergensia, nu’udar povu ita la iha espiritu indenpendente maibe ita sai dependensia ba governo, ita hamlaha ita la prepara rasik hahan ba ita nia an, maibe ita husu ba governo katak ami hamlaha, maibe lolos ne’e ita nu’udar Timor Oan, nu’udar Maubere oan, agrikultor oan, ita la bele husu ba iha estado maibe saida mak ita bele halo ,ita iha rai, ita iha quintal presiza halo to’os kuda ai-han atu nune’e ita bele priense kriteria ida bolu naran auto sufisiente alimentasaun. Ita iha hahan rasik liu husi ita nia kintal.
Objektivu RAENAL ida tan maka promove foho sira sai hotu kabubun. uza rai-lolon hodi halao servisu agrikultor bele kuda ita nia produto lokal sira. Ita mos, fo valor rai-lolon utiliza ho diak kuda produto lokal sira. RAENAL konsiste barak liu husi foho, rai tetuk oituan.
RAENAL nia moto mak, “Familia Ida To’os ida.” Fo motiva no inspira povu hotu nu’udar agrikultor oan, presiza kuda hahan atu nune’e iha rasik hahan. Iha tempu susar saida de’it ita bele kolheta. Katak Visi Movimentu RAENAL
Joventude Movimentu RAENAL konserva Ekolojia, Biodiversidade ke’e kabubu rai lolon sai fali adobu organiku hodi konserva rai.
Joventude movimentu RAENAL nia servisu ne’ebe agora dadaun implementa iha Namalai maka ke’e terraserin, ne’e bolu naran kabubun rai-lolon. Ami uza ekipamentus kikoan defisil tamba iha foho lolon hamrik mos la diak. Ami ke’e, hili sai fatuk sira ne’e tau ses hodi halo espasu atu liu ba mai. Depois ami konserva Biodiversidade, du’ut sira ne’e uza sai hanesan adubu organiko habokur rai lolon. Ita bele utiliza rai ne’e hodi kuda hahan , no ai-fuan.
Agora dadauk RAENAL sei prepara ke’e terraserin iha rai lolon. Namalai mak sai hanesan sentru ke’e terraserin. Dala uluk ami ke’e terraserin. Depois tesi du’ut sira tau ba terraserin nia leten. wainhira adubus dahuluk dodok hotu ona ,nia bele fo bokur ba rai ne’e. Kuandu tama ba iha setembro tempo udan, ita bele utiliza hodi kuda ita nia produto lokal sira.
Joven hanesan Ai-Rin Nasaun nian. RAENAL mosu atu inspira, motiva no orienta joven sira iha Timor Laran tomak, sai joven ida ne’ebe independente.
“Ami nu’udar, joven sai hanesan futuro nasaun nian, saida mak ami bele ajuda atu dezenvolve ami nia rai liu-husi assaun sira ne’ebe mak ami iha. Nu’udar juventude hanesan ai-rin ba nasaun. Ami la bele iha konfiansa de’it ba bo’ot sira, tamba hau hanoin , bo’ot sira dez anos mai tan, sira la iha ona, entaun agora ami prepara a’an para ba iha tinan lima mai, ida ne’e maka ami nia servisu.
“RAENAL mosu atu inspira, motiva no orienta joven sira iha Timor Laran tomak atu sai joven ida ne’ebe independente, no la sai joven ne’ebe dependensia ba Governo, maibe joven mos presiza kontribui ba nasaun liu husi aksaun sira ne’ebe mak agora dadauk RAENAL halo iha Namalai”. Katak Armandina
Timor ukun rasik a’an maibe alimentasaun hahan seidauk konsegue ukun a’an tamba sasan barak sei importa husi rai liur. informa Fundador Movimentasaun RAENAL Anteiro Benedito ba Jornalista Radio Rakambia iha Namalai.
“Familia ida to’os ida”. Timor ninia Kultura mak ida ne’e. Ita nia kultura mak agrikultura agora bolu ekolojia, ne’ebe ita la bele depende ba sasan ne’ebe ita sosa iha Loja, importasaun sira ne’e, to’o ohin loron ita seidauk konsege hetan objektivu ba ukun rasik aan. Tamba sasan barak sei sosa husi liur ne’eba. Ita iha potensias rai, iha be’e maske ema dehan ita nia rai ne’e foho de’it maibe, hau hanoin ita bele transforma foho ne’e sai fatin ne’ebe ita bele kuda.
Ohin loron ema kontinua hatete Timor ne’e kiak, hahan de’it mos imi la konsege, imi sei importa barak, imi dehan ukun rasik aan halo nusa, sé imi la bele produs imi nia hahan rasik. Hau hanoin ida ne’e dezafiu ida laos ba Joven sira de’it maibe, ba Lider Nasional sira la tau atensaun ba agrikultura. Agrikultura ne’e uluk iha 5%, agora se la sala iha 1%. Tinan-tinan iha Orsamentu Geral do Estado (OGE) tristeza ita la bele hanoin agrikultura ne’e?. Agrikultura ne’e Sustenta ema Quaze 90% nia vida. iha 35 Mil de’it mak servisu iha Estado. Restu ema Moris husi agrikultura. 5% hanesan ne’e maka moris iha Setor Privado. Se ita abandona Setor Agrikultura atu halo investimentu kona-ba politika ida ne’ebe los. Se de’it mak koalia hau bele dezafia nia, ida ne’e hipokrasia iha ita nia Sistema Governasaun.
Hau Lembra iha 1988 kuandu hau tuir Pertukarang Pemuda atu ba Canada, momentu ne’e hau SMA ho kolega ida Naran Suteru da Costa, ikus nia mak ba duni ho Constancio Pinto aktivista famozu ne’e, ho kolega barak ami tuir hotu, Momentu ne’e ema husu Pergunta ida,Ema ne’e hau la dun hatene ema husi Jakarta, husi Ministeru Edukasaun ninian nia husu pergunta hanesan ne’e, “Ó imagina o hela iha foho ida, fatuk laran depois rai bokur la iha, Oinsa mak o bele moris?.” Momentu ne’e hau dehan ba nia, hau bele lori rai husi fatin seluk mai tau iha ne’eba, depois hau bele transforma fatin ne’ebe hau hela ne’e sai ba to’os, depois hau bele kuda iha fatuk le’et sira ne’e.
Dala ida hau konvida Ministeriu Agrikultura mai koalia iha Universidade ami husu nia, ita bo’ot sira halo saida ba Agrikultor sira liu-liu iha Dili Laran? sira koalia fali kona-ba traktor buat seluk ne’ebe la responde ba perguntas hau aprezenta ba sira iha seminariu.” Katak Fundador Antero Bendito.
“Aproveita iha CORONA VIRUS , hau mai halo to’os de’it, hare’e to’ok saida mak sei akontese iha futuru. Hau hanoin, ida mak, hau hakarak hato’o ba joven sira ne;ebe organniza demostrasaun, dalaruma organiza Kompetisaun komferensias buat sira ne’e dalaruma ema bolu dehan katak ita halo kontente aan de’it la produz buat ida.
Iha ema Afrika dehan hanesan ne’e “diak liu ó halo buat ki’ik oan ida, halo diak depois hare’e nia rezultadu, dalaruma ó nia vizinho bele tuir tan o. Agora ami koko ida ne’e, hanesan experimentasaun aproveita tempu Corona ne’e, emvez de halai ba subar de’it diak liu subar iha to’os laran ho ensada no aproveita ezersisiu.” Katak Sr. Antero
Fundador RAENAL fahe nia Istoria oin sa aproveita situasaun defisil iha kladenstina sai agrikultores.
“ Hau mai husi familia ne’ebe halo to’os avo sira halo to’os iha foho ida naran Bina burabu sira halo to’os to’o iha tasi.
uluk hau kiik halo to’os, primeiro iha Baze de apoio ai-laran. Hau hetan rai ne’e hanesan rai ida uluk ami halo iha Bazes de apoio rai ida naran Atanlele, Atan Lele ne’e lokaliza iha area entre suku mataho’i ho suku Babulu, postu Watu-lari. Anacletu hau nia maun, foin 99 ne’e maka Bapa lori lakon tiha, ka’er iha fatu-ahi iha 21 de setembru ami rua maka uluk halo to’os.
Iha 1992 hau ba Filipina, momentu ne’e 12 Novembru akontese ema barak hetan ka’er, hau nia kolega sira balun ne’ebe envolve klandestina inklui ami nia Lider ida Agustu Teki ema Laga Komandante L7 nia subrinho, Vasco criado ho sira seluk tan, entaun ami sira hanesan membru tuir sira ne’e ida-idak buka dalan para bele ses.
Hau hetan dalan husi igreja, ba Eskola iha Filipina. Fila mai iha 1994 hau halo fali to’os hanesan estrategia ida ho kolega ida naran Mirando Lino Aparicio ema Baguia. Ami halo to’os iha Hera hau nia responsavel iha momentu ne’e, toma konta kuda ai-oan iha Eskola sira. Programa ne’e bolu naran Children Florest Program.”
Planu Movimentu RAENAL prezente no futuru.
Sr. Antero hatutan “Agora ne’e ami seidauk mosu organizasaun maibe halo to’os de’it. To’os ne’ebe ami halo ne’e, kria teraserin, ida ne’e hanesan parte ida ba projeitu ne’ebe ami dezenvolve iha tinan kotuk liu ba. No parte ba peskiza ida, halo iha aldeia Namalai, suko kamea. Projeito ne’e bolu Eko Turismo. preservasaun ba be’e mos iha ninia klima Malirin fresku. Ami koloka projeitu Eko Turismo ba joventude atu bele Tulun komunidade hodi halakon esperiensia izolamentu territorial.
Iha tinan ha’at liu ba, estrada, klinika, eskola SMA la iha. Labarik SMP sira lao do’ok ba eskola, lao husi ne’e ba to’o iha kra’ik Kilometro besik Sanulu. Analfabetismo ne’e maka’as, desempregos, kondisoens sanitariu baziko hanesan sentina sira ne’e barak mak laiha. populasoens sira ne’e, ami hare hanesan sofre liu. Entaun ami hahu hare situasaun ida ne’e. No sira nia potensia ne’e iha Turismo. Ami hanoin katak fatin ida ne’e, bele oferese alternativa ida ba Turismo. liu-liu ba joven sira ne’ebe sei forte bele orienta sira iha ne’e. Ami halo peskiza iha ne’e desde 2017. Inicio 2017 to’o agora estudantes joven sira mai vizita iha ne’e kuaze besik dois mil. Estudante sira mai servisu ho komunidade sira halo toos, Camping, ajuda ke’e terraserin no kreatividade Desportivas. Zona ne’e la’os ona izolado hannesan uluk.
Projetu terraserin hanesan kontinuasaun ida husi projetu peskiza ne’ebe ami halo. Aproveita Covid-19 virus ne’ebe estado halo intervensaun, Proklama estado emerjensia bainhira Prezidenti anunsio, ami hahu kedas servisu.
Ami ke’e rai durante 50 dias ohin ne’e loron 50 dias hanesan konta iha to’os laran de’it, ami ke’e ho kolega sira, joven sira balun ne’ebe mai voluntario ho tan estudante ida rua, menbru komunidade nain Tolu ha’at hanesan ne’e, quaze ke’e ona 600 metros terraserin”.
Saida mak signifikadu ekologia Biodiversidade ba ema timor oan?
Anteiro Bendito Esklarese,“Ekologia la’os buat foun mai ita, maibe linguajen be’e ita uza ne’e maka foun. lingua sientifiku maibe buat sira ne’e iha ita nia rai nanis. Ita nia bei-ala sira iha pratika ida ne’e.
Maioria agrikultura sira ne’ebe iha Timor ne’e ita bele dehan Agro ekologia. Uluk tinan hirak liu-ba, ema koalia agrikultura, ema la koalia kona-ba agro ekologia. Iha nasaun sira seluk liu-liu hanesan Latina Amerika ema toman ona bolu agro ekologia.
Agrikultura ekolojia agora normalmente iha ita knua. Maibe agrikultura ida ne’ebe sira halo ne’e muda ba mai. Natar sira ne’e normalmente permanente. Maibe to’os dalaruma sira muda ba mai, tinan rua tolu muda. Maibe agora dadauk iha pratika agrikultura, tenki metin iha fatin ida. Iha ita nia knua agrikultura balun metin por ezemplo sira hela iha ne’e, sira nia uma sorin-sorin sira kuda ai-horis barak iha laran. Sira mos halo to’os, jardin uma sorin sira ne’e efetivo. Ita bolu agrikultura ida ne’ebe permanente ona, ema bolu permakulturas. Agrikultura ne’ebe muda ba mai ne’e, tesi ai straga kria erosaun hanesan rai monu. Agrikultura iha tendensia, ema halo mekanizasaun ba agrikultura uza Maquinas bolu dehan revolusaun verde.
Ema uza hibrida sira ne’e, uza adubu. Mais buat sira ne’e, la dun diak ba natureza tamba ema hanoin ba osan de’it. Produs deit hahan ba kabun maibe sira la preokupa kona-ba Boidiversidade. La preokupa kona-ba be’e, karik ai ne’e sira tesi halakon be’e, halakon rai nia bokur. Uja adubun halo rai ne’e sai to’os tiha, pois ita kuda la diak tamba nia hamate buat animal ki’ik-oan sira hanesan cacin ka buat ular ki’ik oan sira halo bokur rai. Hamate du’ut ema la fo’o atensaun. Tamba ne’e, ohin loron mosu buat ida bolu agro ekologia. Mai husi peskiza ida ne’ebe sistematiku. kuandu halo to’os, ita tenki hanoin kuidadu ai-horis, be’e, no rai. Halo to’os tenki fo atensaun ba rai nia bokur. Ai-horis sira ne’ebe iha, la bele tesi halo mos tiha hotu. Ita kuidadu Biodiversidade hanesan animal fuik sira iha ai laran, plantas sira ne’ebe ema bolu eransa ekologia. plantas balun ne’ebe motiva husi ita nia rain nia funsaun ba proteje ai-horis seluk. Aihoris produktivo ne’ebe bele produs hahan tenki hare hotu. Halo to’os tenki tetu elementus sira ne’e hotu, ne’e mak ema bolu dehan agro ekologia.
iha Tinan hirak, rai ne’e monu komunidade sira abandona de’it. Tamba fatuk barak, iha rai okos rai-henek mak barak liu, entaun iha primeiro ano ne’e, ami koko kuda halo terraserin experimentasaun. Hanesan fatin balun iha Ainaru. Ami hari’i ona experimentasaun balun, iha Suko Faturasa tesik iha remexio nian ne’eba. Ami haruka ema halo terraserin ne’e, iha foho lolon hodi bele konsege produs kuda ai-horis, ai-han sira ne’e. Iha ne’e mos rai foho lolon entaun primeiro ano ne’e ami ke’e terraserin simples, depois ami kuda batar maibe failha tiha 2017 batar ne’e mean hotu tanba rai ne’e la bokur. Entaun, iha tinan tuir fali, ami ba lalin du’ut iha dalan-dalan sira ne’e. du’ut ne’e bain-bain ema sunu de’it. Ema abandona de’it iha dalan sira ne’e, entaun iha 2018 ami ho motor lao ba tula iha estrada ne’eba. Ami tesi tiha du’ut sira ne’e lori mai latan iha terraserin sira ami ke’e ne’e. Depois iha 2018 ne’e ami hakfodak nia produs batar diak. Ami kuda talas moris mai buras los. Ami kuda mos Ranbutan, sosa Ranbutan husi ermera mai experimenta kuda moris, mais depois komu hau halo viagem ba Europa iha fulan Jullu vijinhos sunu nia to’os ahi han hotu ami nia to’os. Du’ut sira ne’ebe ami fokit latan hela ahi han mohu hotu, inkluindo ai-horis sira iha laran han mate hotu.
Iha Tinan ida ne’e, ami koko ke’e haklean tan ba rai okos to Centímetru 30 tamba fatuk de’it. Ita kuda iha de’it 20 Cm iha rai leten, mais okos ne’eba ne’e ita la bo’ok entaun rai ninia Humus ne’e nia mihis los. Bainloron ne’e okos manas sae mai, pois loron manas tun ba, entaun ai-horis ne’e nia la konsege moris ida, Iha tinan ida ne’e, ami koko halo terraserin fatuk sira hasai tau hotu ba iha ninin, separa tiha rai-henek ho rai, fahe tiha depois ke’e mais menus 40 to’o 30 cm, depende ba rai nia kondisaun.
Ami koko tinan ida ne’e, hakoi fali du’ut iha okos pois taka ho rai, hare to’ok tinan oin saida maka sei akontese. Ami iha optimismo katak tinan oin bele produs hahan diak liu, tamba tau du’ut iha okos entaun udan ben tun ba ne’e nia la mout ida, nia tahan hela iha du’ut ne’eba, para iha bain-loron ne’e nia produs buat ida bolu dehan Evaporasi ka penguapan ne’e para du’ut bele fo’o kosar, depois nia bele produs rai okos ne’e nafatin Malirin ka lembap nia la maran maibe bokon oituan, nia bele sustenta ai-horis. Ida ne’e mak agora ami koko.”
Oin sa status rai Ne’ebe uja hodi halo pratika teraserin no kuda?
Antero Bendito deklara katak. “ Ami mai rai ne’e, sei abandona. Rai nain ne’e ami nia kolega ida, nia naran Domingos Beremau nia foin dadauk ne’e maka husik iis, nia estudante UNITIM hanesan Veteranu ida ba ita nia funu. Ami kolega depois maka nia fo’o nia rai ba estudantes sira hodi pratika iha ne’e. Foufoun ema hanoin dehan ami sosa rai entaun hamosu rumoris iha komunidade, dala ida ami halo tiha lutu, ema balun mai sobu tiha. Maibe to’o ikus sira hare katak ami la sosa rai ida, Ami halo maun-alin de’it katak Lia ruma iha sira karik ami bele ba Lia ruma iha ami karik sira mai, hanesan ami fo’o buat ruma karik sira mos ajuda fo fali buat seluk.”
Discussion about this post