By: Cristiana Ximenes Belo
Parke Nasionál Nino Konis Santana (PNNKS) hetan abandonadu husi Governu Timor – Leste neébe harii iha 2008. Maske inisiativa refere, husi Governu nee rasik. No la tau orsamentu jeral estadu iha tinan tinan ba denzenvolvementu sustentabilidade ba iha área kostureira marítima kona-ba sistema manajementu lenuk.
Dadaun ne’e Populasaun lenuk komesa menus iha Timor – leste no iha mundu, tanba ne’e, espésie lenuk sai nuda’ar animál ne’ebé mak hetan protejidu iha nasaun hotu –hotu inklui Nasaun Timor – leste rasik , tanba iha Timor – Leste mós, spesie lenuk komesa menus, iha tinan rihun rua ualu ( 2008 ) Governu Timor Leste hamutuk ho Organizasaun Internasionál CTSP (Coral Ttriangle Support Partnership), autoridades Lokais no autoridades Munisipál sira hahú hala’o peskiza kle’an ida, hodi identifika área protejidu hirak ne’ebé iha Lospalos tama ba área Parte Nasionál Nono Kobi Santan. (PNNKS).
Iha tinan rihun sia (2009) Organizasaun Internasionál CTSP hamutuk autoridades lokais no autoridades Munisipál, konsege prodús rezultadu finál peskiza ba identifikasaun área protejidu iha Lautem, hodi sai Parte Nasionál Nono Kobi Santan ,no hahú husi ne’ebá, governu estabelese grupu Konservasaun hodi kontrola área hirak ne’ebé sai área protejidu. Objetivu husi grupu konservasaun atu proteje riku sorin Timor nian iha tasi laran to’o mai rai maran, no mós atu proteje spesie animál sira ne’ebé mak atu mohu ona, hanesan spesie lenuk no selu – seluk.
Relasiona ho atividade grupu voluntáriu konservasaun ne’ebé proteje especies Lenuk , Jornalista Radio Rakambia hala’o peskiza kona – ba sistema manajementu konservasaun area Parke Nasional Nino koni Santana Lautem. Peskiza refere, hala’o iha area tolu suku Com, Suku Lore 1 no Suku Muapitine. Objetivu husi peskiza ne’e atu hatene informasaun klean liu kona – ba Sistema manajementu lenuk no lalaok servisu grupu voluntáriu konservasaun. Peskiza refere hahu iha dia 29 dé setembru to’o 01 dé setembru 2022.
Iha atividades peskiza ne’e Jornalista Radio Rakambia asiste direita atividade membru grupu voluntáriu konservasaun Lenuk husi suku Com, husik Lenuk oan hamutuk 135 ba tasi no iha 15 mak mate tamba kauza menus aihan hanesan manu tolun. Lenuk tolun ne’ebé iha dadaun neé, kuaze atus rua (200) klaru katak barak tebes, maibé fóin daudauk ami halo avaliasaun, lenuk ne’ebé konserva mate, primeiru espasu ita tau ba ne’e kloot no sira labele moris iha be ne’ebé mak fó’er, presiza troka be kada oras, no ida fali ita tenki fó han, ida ne’e mak obstákulu boot.
Peskiza média refere, hahú husi suku Kom. Iha suku Kom neé rasik, totál membru kooperativa ne’ebé proteje lenuk oan ho lenuk tolun, hamutuk lima nulu resin tolu (53) mai husi aldea nen (6) , uluk sira hahú hamutuk ho CTSP organizasaun internasionál hodi halo peskiza kle’an identifika área protejidu ba Biodiversidade. No iha tinan rihun rua resin tolu (2013 ) CTSP entrega fali grupu koservasaun ba Conservation international ( CI) no to’o agora konservasaun sira ne’e iha CI nia liman , CI rasik organiza grupu konserva atu hakiak lenuk, no tau markasaun hodi asegura potensialidade espésie ne’ebe governu bandu.
Bazeia ba peskiza ne’ebé Journalista Radio Rakambia halo, katak iha merkadu Lautem, Suku Lorehe 1, Com no Muapitine rasik Lenuk menos ona tantu ema konsumu no faan iha merkadu Lautem. No komunidade grupu konservativa husi suku 3 refere, onestu katak uluk sira oho lenuk no konsumu iha dékada liu ba.
Grupu konservasaun biodiversidade husi suku com.
Membru voluntáriu Feto iha konservasaun Lenuk, hasoru impaktu bainhira hala’o atividade iha kalan.
Sra. Domingas Tilman, nu’udar feto kaben na’in, iha impaktu, bainhira hala’o atividade konserva proteje lenuk. ” Hau halao atividades nee iha impaktu tanba, labarik mos sei kiik , dala balun ami husik hela nia iha uma, baihira nia dukur. Ami bolu vizinus nia oan sira hare hela labarik toba hela iha uma, tamba ami tenki lao hare lenuk. Uluk hau nia katuas oan, seidauk ba servisu iha governu, kalan kalan ami rua sempre mai ronda, mais agora nia ba servisu fali iha Lospalos, maibe toó tempu lenuk sai mai tolun hakarak ka lakoi nia tenke mai hamutuk ho hau, ronda kalan kalan hodi kontrola lenuk, dalaruma kalan ida ami bele hetan rua (2), bele hetan ida (1) , hakarak ka lakhoi ami tenke ser pindah husi estrada ibun ne’e lori mai rai fali iha rai maran , rai iha rai maran ne’e mos hanesan ita sei fuan tuku tuku hela, sei hateke ba mai keta ema iha, ita subar tiha mak ema ne’e mai foti fali, ne’e ita lakon boot tanba lenuk mai tolun dala ida deit laos dala tolu ka dala hat, sorti diak ida mai, lenuk tolun dala ida atus ida hat nulu (140 ), atus ida lima nulu(150) dalaruma tun fali ba iha sia nulu (90) dalaruma ba fali atus ida sanolu resin lima (115) ou atus ida sanolu resin tolu (113).
ami foti tiha nia tolun ba rai fali iha fatin seluk, tamba tauk ema ida mai naok fali, ne’e mos halo ita nia fuan kanek, semana ida ami foti dala lima, dala lima ne’e laos uituan, dala ida ami foti tau iha ne’eba ema ida mai naok tiha, kalan dahuluk nia foti fatin rua ne’e hotu kedas, mai kedua fali nia foti fatin tolu ne’e ba hotu kedas , ha’u tanis lahalimar, tanba lenuk ne’e ita kolen para mate, sekarik lenuk tolun nee atu ba han nian karik bele foti ba han ba, la iha buat ida, maibe ida ne’e protezidu, no ami halo ida nee, laos mai ami ferik katuas sira maibe, ami halo ba labarik sira nia futuru ba aban bainrua, sira bele konta tuir fali, ate ema ida asli Kom ne’e deit mos hatene deit mak lenuk inan ida sira mai baku fila ho nia tolun deit, mais lenuk oan mak oinsa sira lahatene, sira mai hetan fali ami hakiak, sira hakfodak hare lenuk nia oan, ha’u hateten ba sira kuandu ita proteze didiak ne’e nia oan mak hanesan ne’e.”
Grupu konservasaun voluntariu feto, hetan kapacitasaun konservativa Lenuk husi Ekipa Tekniku sira Husi CI no sataff Ministeriu Peskas. kona –ba maneira oinsa foti lenuk tolun husi tasi ibun mai tau iha fatin protezidu. No oin sa deskobre fulan lenuk mai tolun.
Katak Domingas.” Ami hetan treinamentu konservasuan husi Maun Jose Monteiro no maun Alkaterio Abril hanorin ami pratika kona-ba maneira muda lenuk tolun ba fatin seluk. Sira mai lori ho kedan metru , kuandu ita atu foti lenuk tolun, tenke sukat nia okos toó leten ne’e hira pois nia naruk hira, ne’e para orsida ita atu lori fali mai ne’e ita tenke ukur tuir fali ida ne’e hodi ita bele hakoi fali nia tolun, ami mos tenke ser iha metro hodi hatene nia naruk hira, luan hira, tamba ita foti husi tasi ibun mai mak, la sukat tuir rai koak ida nia tolun ita lori mai, mak ita taka rai kuak uituan deit, entau asu mai kee sai. Ita foti mai husi tasi ninin, ita rai halo didiak, rai ne’e mak tenke ser sukat too metru rua hanesan ne’e.
Kuandu lenuk mai tolun, ita mos tenke esforsu an ba sedu kuandu oras too ona lenuk atu mai tolun. ne’e para ema labele naok no animal labele estraga. Ami hatene lenuk mai tolun ne’e, ami hare tanda husi fulan deit , fulan hanesan sunbaria ne’e ami hatene katak lenuk atu mai tolun ona. Ami hahu sai husi uma, tuku ualu (8) kalan tenkeser mai kontrola ba mai, ba mai, toó tuku hat (4) dader.
depois lenuk ne’e mos ita foti tuir fulan, hanesan ita foti data ida ohin , ne’e ita konta fali toó data fulan oin mai, dala ruma fulan rua resin e dala ruma fulan ida atu tama fulan rua, ne’e nia bele fera ona, kuandu lenuk tolun besik ona fera, ami tenke hakas an halo kontrolu hela deit, loron mos la toba, kalan mos la toba, tanba ami tauk asu mai estraga, ne’e ami lakon saugati, depois lori mai tau iha ne’e laos fatin orjinal, entaun balun mate, balun dodok , balun moris. Ami konta lenuk tolun ne’ebe atu fera, dalaruma iha atus rua nen nulu (260) maibe bainhira fera iha deit atus ida hat nulu (140) ou atus ida lima nulu(150) tanba balun tenke ser dodok ou mate.
Bainhira ami ke’e hotu tiha, foti ida ne’ebe moris tenkeser kuru tasi ben mai fasi fali ho didiak mak ami bele over fali ba fatin mos no foun ne’e , depois ami konta fali nia kulit , kulit hira mak fera, hira mak dodok ami tenke ser konta tuir, tanba antes ne’e ami foti ona lenuk nia tolun , kuandu hanesan iha atus ida ou atus rua ami tenke informa fali ba maun Jose Monteiro ho maun Abril, kuandu fera mak la toó fali total ne’e, ema bele deskonfia ami , ne’ebe ida dodok mos tenke ami laporan dehan dodok hanesan ne’e, mate hanesan ne’e, pois nia fera hanesan ne’e, ami tenke informa ba sira fali , durasaun lenuk nia tulun atu fera nemak hanesan iha fulan ida resin dalaruma toó fulan rua liu loron hat loron lima hanesan ne’e mak foin fera.”
Grupu feto konservativa Com preokupa hela fatin konservativa lenuk no iha mehi bot hakarak konserva Lenuk sai barak hodi dada ema mai vizita.
“ Ami feto mos hakarak esforu, bele ka labele ami tenke halibur lenuk barak, nee para estadu mos bele hatene katak iha fatin ida ne’e mos hakiak lenuk. Ami iha esperansa bot lenuk tenke barak, atu nune’e bele dada ema turista sira mai vizita, ema rai seluk deit bele halo agora ita Timor ida lenuk barak, buat hotu barak nusa ita labele dada malae sira mai iha ita nia rai. Ami mos planu ona atu halo nia fatin, para aban bainrua semak atu mai karik, atu husi Timor ka ou malae , nia mai hasai foto ne’e tenke selu.
Ha’u nia lia menon ba governu, agency nasional internasional sira, ne’ebe mak hakarak atu supporta ami, ami persiza mak hadiah ami nia lutu deit, lutu ne’e kuandu diak ona ,lenuk sira bele mai tolun ho livremente, ami la persiza ba foti ona, husik deit iha ne’eba toó loron ou fulan, ami mai hare deit.
Ami sujere ba maluk sira, ami proteze ona, ema labele lori ai abut moruk hodi mai hatama iha tasi laran, tanba bele hamate ikan, ne’ebe mak ami proteze ona, ami husi grupu konservasaun hakarak husik ikan boot tiha lai mak ba foti , ikan sei kik ne’e ami husik hela.
Tuir lolos servisu ne’e, mane nian, maibe komu ami hare mane mesak mesak lao, no ita feto mos iha uma deit, entaun ita feto mos tenke ser mai akompania sira mane. Iha buat ruma karik mane sira, labele hatene mesak deit, maibe ita feto mos persiza aprende.” Domingas akrasenta.
Xefe grupu voluntariu Konservasaun lenuk, suku Com, Raul Pereira Mendes hateten.“Ami iha membru grupu konservativa lenuk, hamutuk lima nolu resin tolu (53) elementus hirak ne’e mai husi suku kom hotu deit, ami iha aldeia nen, tolu iha parte bairo alto neba, parte ami nian mak iha tasi ibun. Ami nia grupu hahu atividades ho CTSP (coral triangle support partership) nudar organizasaun internasional , hahu halo peskiza kona – ba area protezida ho ekipa tomak husi autoridades lokalis, governu ho ami. Ami halo peskiza ne’e iha tinan rihun rua ualu (2008) nia rejultadu final, iha rihun rua sia (2009) sira konsege indetifika area ne’ebe mak ita atu tau area protezida.
Dala uluk halo sosializasaun husi aspetu barak ho komunidade sira, Entaun iha ne’eba konsege realiza duni ho autoridades lokais, autoridades Munisipais ho autoridades nasionais hamutuk ho CI no CTSP hodi indetifika area ne’ebe sai protezida no hetan aprovasaun hamutuk. laos ajensia no governu mesak deit maibe komunidade tomak iha konsensia rasik, entau iha rihun rua sanolu resin tolu (2013 ) ita halo inagurasaun.
Depois CTSP entrega fali ba CI. CI nia kompetensia husi rihun rua sanolu resin tolu (2013 ) toó agora. Atividades ne’ebe sira organiza iha ne’e , mak hakiak lenuk, bazeia ba peskija ne’ebe sira halo ona. Area ne’e potensialidade atu atrai turistiku , entaun ita tau markasaun , inicio husi tasi ninin toó iha klaran ne’eba, atu asigura potensialidade especies ne’ebe governu bandu, ita labele estraga species hanesan lenuk, dugong, ho lafahek, maibe CI husi inicio ne’eba kedas sira bandu katak labele foti, sira la lao mesak maibe sira lao ho governu sentral, liu liu iha area peskas, sira halo programa ne’e husi inisiu ne’eba too ohin loron. No iha rihun rua sanolu resin lima ( 2015 ) ami hahu ona hakiak lenuk.
Ami hetan treinamentu husi CI rasik, iha Altura neeba Sr. Jose Monteiro mak Xefe sentral . iha 2015 ami hahu kedas protesaun ida nee too agora. No mosu tan buat ida naran dugong. Dugong ne’e indetifika husi CI, katak la proteze nia hahan ne’e la seguru , entaun prontu iha altura ne’eba kedas CI iha programa ida ho governu sentral, ami halo mak asaun ida husi sorin ne’eba toó sorin ne’eba para atu asigura, la’os atu bandu para ema la bele ba meti mais sira hato’o katak redi mak matan kiik labele soe iha ne’eba no depois labele estraga ahu ruin, ida ne’e mak CI konsege entau ami hari’i markasaun ho distansia iha ne’e , nia Sinal idak mak ne’eba dadauk, ami halo markasaun iha ne’e toh iha sorin ne’eba , ami tau bola hotu, Laos bandu ema labele meti maibe bele mai meti mais labele tau redi ida ita bandu ne’e , labele estraga buat ahu ruin , ne’e inicio kedas husi ne’eba , toó ohin loron ami ijizte nafatin.
Objetivu husi aktividade konservasaun ida ne’e, hakarak asegura nafatin animal tasi hanesan lenuk no ikan sira nia moris iha tasi laran ,maske membru sira ne’ebe servisu iha grupu laran nuda’ar voluntariu deit. CI fo treinamentu ami, sai voluntariu toó ohin loron no asegura nafatin hala’o servisu conservasaun, income ne’e mai husi ne’ebe ita la hatene maibe ami halo duni tuir nia prosedur neebe iha.”
Grupu konservativa hetan Koinesementu konaba konservasaun lenuk mai husi organizasaun internasional CTSP no CI no iha planu sei hetan apoiu husi UNDP-ATSEA.
” Dezde inicio uluk toó ohin loron , husi CTSP, CI mak hadomi liu ami, tanba sira hatene ona ami sofre no dadaun nee, ajensia ida naran UNDP – ATSEA atu mai tau matan ba ami grupu konservasaun, ami agradese tebes no ami hein hela.
Kona-ba Maneira conservasaun inisiativa mai husi CTSP no CI, sira mai fo koinesemntu liu husi treinamentu hamutuk ho governu katak, especies lenuk ne’ebe iha mundu dehan la iha ona, hela deit nia dezenu deit. Tamba ne’e ami iha konsensia rasik sai voluntariu hodi proteje lenuk ho nia tolun.
No uluk ami sedauk iha kuinesementu ami han lenuk ho nia tolun, iha tempu lenuk sai mai tolun, ami oho foti lenuk nia isin , kuandu la konsege oho, sekarik nia ba fali tasi ami tenke foti nia tolun. Maibe ikus mai, ami iha ona konseinsia no koinesemntu katak los duni agora ita han lenuk, maibe iha futuru , Lenuk laiha hotu, ita nia jerasaun sira lahatene lenuk mak neebe no sira so hare nia dezeinu deit, hanesan akontese agora, se ita halo bebeik bele estraga barak no sei labele mosu mai ona , agradese wain ba CI tamba fo ona hanoin no oferese ona treinamentu mai ami. katak iha mundu tomak lenuk ne’e laiha ona, tamba ne’e CI husu ami atu proteje lenuk. Hau akompania no servisu ho sira ho voluntarismu.” Katak Raul
Grupu konservativa preokupa hela hasoru obstaklu iha terenu tanba laiha Lei asigura hodi bele proteze membru konservasaun sira.
Raul hatutan, “ Atividades principal neébe ami halo nee mak Lenuk, Planu tuir mai dugong, dugong mos konservasaun hari’i hela, halo ona peskiza toó iha ne’eba ne’e area dugong nian. Atu minimiza ema meti nain sira labele meti iha ne’e. Ami grupu konservasaun tau hela, marka kinur, ne’eba ne’e ami konserva ona. laos bandu para ema la bele tama atu meti , mais labele soe redi no rasta iha ne’eba no ami konserva lenuk nia hahan ho sigres dugong nia hahan labele estraga, atividade ida ne’e mak ami ho CI proteze husi ne’e toó iha ne’eba. Maibe persiza ita hadia tan ba oin, konservasaun halo hela, nia contoh ida mak ne’eba, ba sinais sira ne’e ami halo hotu. Area proteza ida ne’e ami iha fatin tolu Kom, Tutuala no Lore.
Ninia obstaklu mak, ema ba naok ami ba proteze, entaun ne’e risku boot , dala ruma ami ba, ema hanoin ami ba baku mate sira, ema mos hafuhu hela ami. Ami kuandu ba, ema mos ba, ema ba ne’e naok agora ami ba ne’e ba proteze, ne’e risku boot ida, ne’e mak dezafiu boot ba ami agora. Ami hakarak buat sira ne’e tenke seguru. No ami persiza lei global ida atu asegura ami. ida nemak kestaun boot liu ba ita nia nasaun no ita tenke tau hamutuk iha sistema ida.
Ita persiza lei husi baze mak ba leten, Tamba kuandu husi leten mak tau nia lei, ne’e ladura e la favorese, mais kuandu ami mak halo lei iha baze entaun ami foti husi aspeitu barak, husi parte kultura, no igereja. ita bele akumula, ida ne’e bele to iha lei ida, mais kuandu trasa lei ne’e husi leten mak hatuun mai ne’e, ita adapta susar ona. Hau sujere Lei ba peskas.”
Obstaklu ida tan mak, lenuk ne’e ita tenke ba foti iha kalan, pois desloka mai fatin konservasaun, tamaba neé hau susjere ita tenki tau lutu ba iha fatin sira neébe lenuk tolun ba, se bele satu kilo dua ratus meter, (200 m) tanba sai dezafiu boot mak ida ne’e, ami hadau malu ho animal sira hanesan asu, tuir lolos fatin neébe sira tolun ba ne’e orjinal liu, diak liu ita labele desloka. Tanba saida mak ita tenki desloka, tanba ema naok, ema estraga , ida agora ita hare dadauk ne’e ami desloka hotu husi tasi ibun. Ita hakiak lenuk, nia tenke forte uituan mak husik fali ba tasi, ami hakarak halo lutu husi tasi ibun no ema la bele tama, iha ne’e katak area protejida nemak ami hakarak lutu haleu, husi tasi ninin too iha fatin ida atu halo meti ne’e, para asegura lenuk mai tolun, atu nunee ami labele desloka ona, husik nia orginal iha fatin ne’eba “
Xefe kordenador Raul Pereira Mendes mos hato’o hela nia sujestaun ba problema sira ne’ebe afeta iha grupu konservasaun.
“Ha’u nia sujestun ba ajensia no governu Timor – Leste, ita keta kahor sasan por ezemplu area peskas no konservasaun, nia tenke tau desizaun ne’ebe iha peskas labele ba kahor fali iha area agrikultura, parte husi konservasaun tenki tau investamentu makas, tanba ita hare husi aspeitu investamentu, aban bainrua mai ne’e so turismo ho konservasaun. Konservasaun nia papel mak atu konserva preserva buat hirak ne’e antes de turismo mai, ne’e mak hau hanoin, se karik bele fo liman mai ami ba, apoiu ami ita servisu hamutuk.”
Luzino Pinto Teseira, hanesan Konsumidor Lenuk tolun ho nia naan, no mos gosta oho Lenuk maibe agora iha ona konsensia tamba Lenuk menos ona iha Timor – Leste. lorehe 1, Lautem, Timor – Leste. (31/09/2022). Photo By: Sergio de J.B.Lelan
Grupu konservasaun biodiversidade no peskas husi suku lorehe 1.
Komunidade suku Lorehe 1 prontu kopera governu bandu rekursu husi Tasi laran no Rai maran no iha ona konsensia neébe klean hodi proteje no konserva parte area costereia Parke Nasional Nino Konis Santana. (PNNKS) Alende nee Coordenador Peskas Grupu Conservativa suku Lorehe 1 husu hasae koinesemntu no kapasitasaun iha are peskas no konservativa.
Iha sorin seluk, Xefi Grupu peskas no konservativa, suku lorehe 1. Acasio Ramos akrasenta “ Ami hahu harií grupu konservativa iha 2008 to’o mai agora. Ho objetivu, hodi proteje animal sira iha tasi laran no rai maran, ne’ebe estadu bandu ona, laos animal deit maibe ami bandu mos ai-parapa, duut tasi, ahu-ruin no animal tasi para ema labele foti no estraga. Objetivu husi bandu atu tasi sa’e ladun makas, labele foti ahu-ruin para ikan sira bele tolun no hela iha laran no dut tasi ita labele foti atu ikan sira bele han no tolun iha laran.
Koinesementu konservasaun neébe ami nia grupu konservasaun iha, mai husi peskas nasional, no ami hatutan fali ba komunidade seluk. katak ita iha tasi ibun labele estraga ai-parapa hodi proteje ita no ahu-ruin para aban bai-rua ita nia bei oan sira hatene saida mak ita bandu ona ne’e, too ba futuru jerasaun ba jerasaun. No ami hare durante neé, sira iha ona koseinsia, la foti no la estraga. Ami halo konserva ema estraga ne’e laiha, ita kompara uluk ho agora ema ba foti no estraga menus ona, uluk ema barak estraga naran-naran deit, sunu arbiru ai-laran. Maibe, ami sei menus informasaun no koneseimentu neébe klean, ami hakarak aumenta koneseimentu no informasaun liu tan, iha area rua ne’e hotu, peskas no konservativa, ami hakarak hetan treinamentu.”
Aliende ne’e Membru Gropu Konservasaun Lozino Pinto Teseira Hatutan “ iha 2009 ami tama iha grupu konservsaun to’o agora, primeiru hakarak tama grupo konservsaun tanba ita nia nasaun foun presiza rekursu ne’ebe mak estabelese no eziste ona iha ita nia pais. ita presiza konserva rekursu para aban bainrua labele mohu, se ita la tau atensaun, la tau matan didiak entaun especies balun bele lakon, aban bai-rua ita nia jerasaun hare deit nia imajen maibe especies orijen sira ne’e laiha, tanba ho intensaun ida ne’e, hakarak involve iha grupu konservsaun.
Kuandu ita konserva buat sira ne’e aban bai-rua bele mos atrai turista sira, se ita la kuidadu turista mai mos saugati, saida mak sira atu mai hare iha ita nia area parke nasional ida ne’e, entaun ho espesies ida ne’e, liu-liu lenuk ita bele konserva no animal balun iha ai-laran ita konserva para labele estraga.”
Uluk Luzino Pinto Teseira mos sai komsumidor ba lenuk tolun no na’an, tanba sira nia hanoin katak na’an lenuk ne’e fasil liu atu foti no kaer, iha tempu kalan sira lori lampda ba tasi ibun hodi buka lenuk no konsege oho , Luzino hateten katak na’an lenuk nia gostu diferente ho ikan no na’an sira seluk , lenuk nia tolun mos sira gosta komsumsi tanba gostu ,Luzino Pinto rasik hahu komsumsi lenuk desde kiik tanba nia apa rasik des tempu Portugis komesa buka lenuk hodi oho maske durante ne’e sira hela dok husi tasi, maibe iha tinan rihun rua uolu (2008) komesa inagurasaun grupu konservasaun Luzino komesa iha konsensia no komprende kona –ba proteze lenuk.
“Uluk ha’u rasik mos foti kalan-kalan, kuandu nia sai mai tau tolun iha rai maran, iha altura ne’eba seidauk iha informasaun kona-ba ida ne’e, ami sempre ba buka hodi oho no halo modo, nia tolun mos ami foti hotu. Depois rona informasaun dehan especies ida ne’e komesa ameasadu ona, entaun ami iha ona konsensia, hakarak proteze, tanba lenuk animal ida ne’ebe maus maske nia moris iha tasi laran maibe nia mai tau tolun iha rai maran, kuandu nia sai tau tolun ita ba mos nia la halai, nia tau tolun hotu tiha mak foin tama fali tasi laran, Komunidade mos iha ona konsensia liu-liu iha aldeia 2 Lorata no tasi ibun Lorehe, komesa iha ona konsensia kalan mos la ba buka ona iha tasi ninin.
Ita ema ne’e presiza na’an tanba animal ida ne’ebe fasil atu kaer, no na’an ne’ebe fasil atu ita foti, entaun kalan kalan ami lori lampda, lao iha tasi ninin hetan nia ain fatin entaun ami buka tuir ona to’o hetan, baku fila tiha depois lori ba oho.
Na’an lenuk ninia gostu ne’e diferente ho na’an ikan sira seluk, tanba lenuk ita bele sona maran, bele daan, bele tunu mos diak. depois nia tolun sei nurak ita sona ka daan no budu tau derok masin no aimanas gostu los, ita bele han ona.
Ha’u konsumu na’an lenuk desde kiik, hau nia apa iha tempu portugues sira komesa buka lenuk, maibe iha tempu ne’eba ami dok husi tasi ibun, ami muda mai tasi ibun iha invasaun Indonesia iha tinan 1990, iha tinan 1990 ema barak mak komesa buka lenuk iha tasi ibun, maibe depois sosializasaun parke nasional tama iha ne’e, inagurasaun iha tinan 2008 entaun ami iha ona konsensia ona, ami komprende ona saida mak ita presiza proteze, tanba ita la proteze aban bai-rua bele lakon.” katak Lozino
Ikus mai Luzino komesa iha konsensia atu proteze lenuk nu’dar espesis ne’ebe mak nia poplasaun atu mohut ona, kompara populasaun lenuk iha tempu uluk ho tempu agora diferente, uluk lenuk barak maibe agora menus los ona ,tanba ne’e nia iha objetivu hakarak konserva para lenuk ne’e eziste nafatin ba jerasaun tuir mai, no mos objetivu seluk mak bele atrai turismo sira mai hare imagem balun iha Lore.
“ Hakarak konserva no proteze para animal original sira ne’e eziste nafatin. No parte rekursu ida ba ita no ita nia jerasaun ba jerasaun., parte ida fali ita bele atrai turista sira bele mai hare nia imagem balun iha ne’e sira dehan katak iha parte Lore mak iha, maibe realidade sira mai to’o ne’e laiha ona ita oho hotu, tanba ne’e mak animal refere agora ameasadu ona ita presiza konserva no kuidadu didiak.
Ne’e lei internasional mos bandu Kona-ba animal refere laos iha nasional deit maibe internasional mos konserva hela animal sira ne’e liu-liu lenuk, tanba lenuk animal ida ne’ebe maus uniku iha tasi laran ne’ebe mak sai mai tau tolun ita rai maran.
Ha’u nia komparasaun ba lenuk ne’e uluk ho agora diferente, uluk lenuk barak maibe agora menus ona tanba hahu husi tinan 1990 mai to’o 2000 ne’e ema barak mak buka hodi konsumu, lenuk barak mak lakon, maibe hahu husi 2008 to’o agora ita komesa proteze ona.
Ha’u uluk idade joven gosta halimar ho lenuk oan sira, iha momentu ne’eba ha’u sei joven ha’u hetan lenuk oan sira ne’ebe foin mak fera husi tolun, ha’u foti tau iha ha’u nia kamiza depois ha’u lori ba husik iha tasi,
iha tempu ne’eba ha’u seidauk hatene, seidauk iha konesimentu atu konserva, maibe ha’u iha hanoin hakarak halimar ho lenuk oan sira ne’e, ha’u husik tiha lenuk oan sira, ha’u nani iha klaran baku tasi ben para sira mos book an, lenuk oan sira ne’e kuaze atus ida resin, (100) iha tempu ne’eba ha’u ho idade 29 anos .” Luzino sublina
Iha sorin seluk Membru Peskas Rita Da Costa afirma “ Ami foin hahu iha fulan ida ne’e nia laran ami grupu rumpun nian maibe ami seidauk halo servisu sedauk hatun iha tasi, aktividade ami iha ne’e maun sira husi ekipa nasional mai, ami mai hala’o servisu deit maibe ami seidauk tama ba tasi ida. Uluk ha’u la ba tasi tauk, tamba tasi siak, hau nia oan sira mak ba tasi, sira hetan lenuk entaun sira foti lori mai ba tamun no balun halo ba tukir depois han ne’e gostu, no nia tolun ne’e sira foti daan, balun sira halo tamun ka halo maran ne’e hodi han deit, la fa’an ida, fa’an ne’e sira faan nee, tiru ikan, ikan iha sira lori mai fa’an, la liu minimu sinco dollar ($5) , tres dollar ($3) deit ida. Sira konsumu lenuk ne’e iha idade 12 anos.”
Entertantu Membru Grupo Vida Moris No Konservasaun Julia Fernandes Hatutan Katak, “ Momentu iha tinan 1991 ami mai iha ne’e, lenuk ne’e barak, hanesan kalan ida ami hetan rua (2) ka tolu (3) lori mai halo modo atu konsumu, maibe agora ne’e laiha menus ona, iha momentu tinan 1991 mai 2010 hanesan ne’e lenuk sei barak agora ne;e la iha ona. ita buka mos la hetan ain fatin mos ita lahetan ona tanba ema oho barak.
Hau gosta konsumu tamba ita konsumu dader hader mai senti isin kaman, tamba ne’e mak kalan-kalan sira buka ida ne’e atu konsumu. Ha’u konsumu ne’e desde kiik oan, ami ema asli iha ne’e, hau hatene han lenuk ne’e husi apa sira ,avo sira, ema hotu kalan-kalan foti lori mai hodi ami han.
Agora bandu ona, ami mos tauk atu ba foti. Ami agora han deit ikan ho kadiuk, bainhira oan sira foti lori mai. Lei bandu ona ne’e ita halo tuir tanba ne’e ita nia rikusoin tasi nian, ita labele estraga, depois modo iha ne’e barak it abele han, oan sira ba meti mai ita han ida ne’e deit mos diak, ami komprende tanba lei mak bandu ona tenke halo tuir, ami prontu atu halo tuir tanba ne’e ita nia rikusoin tasi nian atu mohut ona. Ema la brani atu foti tanba lei bandu ona. Ha’u rona husi boot sira katak kuandu ita foti lenuk ne’e ita multa tiha mak tama fali kadeia, komunidade sira mos tauk ida ne’e sira mos la foti ona.” Tenik Julia.
Xefe Aldeia, Muapitine. La menta ho Governu bandu PNNKS la fo solusaun seluk ba sira nia moris. Suku Muapiine, Munisipiu Lautem, Timor – Leste.(31/09/2022). Photo By: Sergio de J.B.Lelan
Xefi Aldeia husi Muapitine no Pehefitu la menta ho Governu bandu rai maran no tasi laran, ne;ebe la fo solusaun no benefisiu ba Komunidade nia moris. Maibe Konsumidor no oho lenuk hahu menos ona iha suku Muapitine
Tuir xefe aldeia Muapitine Mauricio katak, “ Governu proteza Muapitine ne’e nia area husi tasi ibun toó mai foho tutun. Ita Koalia kona-ba area tasi, konaba lenuk sira ne’e, bandu hotu tanba tama ona ba area Parke Nasional Nino Koni Santana, neé area protezida ne’ebe prevene ona husi nasional, ema ne’ebe foti lenuk husi tasi ne’e, karik hetan entaun iha sansaun ruma, multa ou tama komarka, hanesan kuda, rusa no meda sira ne’e inklui lenuk , ema labele estraga ou oho arbiru. Ne’ebe agora dadaun povu sira buka osan defisil uituan tanba riku soin sira iha area ida ne’e agora poteje ona,
hakarak halo to’os para fa’an produtu lokal husi to’os laran mais trator laiha, nemak impaktu ba agrikultura sira. Too sira nia oan balun la eskolah tiha tamba osan la iha atu selu oan sira nia eskolah.
Uluk iha Suku Muapitine iha komunidade balun oho lenuk komsumu no faan maibe depois de guarda floresta halo patrolia iha fatin fatin no governu tau area protezidu, komesa laiha ona. Iha Muapitine guarda floresta ida deit entau susar uituan halo kontrolu, tamba kuandu nia ativu iha Mehara no Paicau entaun ema balun liu husi ne’e, tun ba tasi nia la hare, Ita ne’ebe hanesan komunidade bain bain hare sira ne’e hanesan ,buka osan hodi atende sira nia necisidade iha uma laran.
Hau la sura lenuk hira mak ema oho iha loron ida maibe tuir ha’u nia hare, iha Muapitine rasik la iha ona , maibe mai husi Lautem, parte Pairara nian tun mai rasa , Maulo, toó mai iha lospalos ne’e ,kalan mak mai ho motor , e aproveta sira lori kail atu ba kaer ikan mais, dalaruma sira ba buka lenuk. ,lda ne’e mak iha, dalaruma sira mai dehan buka meda mais dalaruma kalan ne’e sira tama tasi buka lenuk, maibe atu tinan ida ona, hau la hare ema fa’an lenuk nia kulit, uluk ne’e barak liu , sira buka kulit ne’e para hetan osan, hodi sustenta ekonomia uma laran, maibe agora hau nunka rona ida ne’e, mais keta sira foti faan subar entau hau la hatene, agora menus ona, iha Muapitine ne’e ida ka rua agora estadu atu tau matan ba sira nia vida moris.
Uluk ema fa’an barak, tolu hat hanesan ne’e nia isin bele toó saku ida hanesan ne’e , mais agora laiha ona, labarik sira fa’an mak ikan lele, kankung modo sira ne’e, dosi, ayam potong sira tunu ne’e, ida nemak hau hare bei-beik sira fa’an, guarda floresta mos akompania nafatin, dala ruma nia hasoru iha dalan,sira ne’ebe fa’an medah , agora laiha ona, sira tauk tanba lei , karik semak ba bei-beik kaer lenuk aban bainrua sei hetan sansaun tanba ne’e sira mos tauk ba ida ne’e.”
Entertantu xefe Aldeia Pehefitu Martinus Gracia afirma. “ Ami suku Muapitine sai vitima tamba fo ami nia rai balun ba estadu atu proteze , ba animal no buat hotu hotu, hanesan rai buras , rai bokur , ami oferese ona ba estadu maibe estadu mak falta tau atensaun. Ami oferese ona ba estadu, estadu mos tenke hare didiak, tanba ami nia to’os tuan sira, agora dadaun estadu foti ona sai PNNKS, dezenvolve sai area protezidu. Bandu ema labele tama arbiru, ta’a ai tuan sira ne’e , estraga animal sira ne’e, No povu la fa’an arbiru na’an hanesan meda , lekirauk, lenuk sira husi tasi. Tamaba hanesan lenuk sira, meda sira , sira atu fa’an nia na’an mak hodi sustenta sira nia moris loron loron iha uma laran , lori sira nia oan ba eskola, hanesan ohin ha’u nia kolega dehan, oan barak mak la eskola tanba inan – aman laiha kbiit atu tau matan sira ba eskola.”
Protesaun area PNNKS nian, iha ambitu supervizaun husi Ekipa tekniku CI nian no tekniku professional husi Ministeriu Agrikultura no Peskas neébe hetan Atribuisaun iha Lautem.
Entertantu Marine field Kordenador Alcaterio Abril Domingos, husi CI iha parke Nasional Nino Konis Santana, hateten, “ CTSP hahu husi rihun rua sia (2009) bainhira mai halo peskiza ba area protezida hitu (7), marina ne’ebe estabelese iha Parke Nasional Nino Konis Santana (PNNKS) no obra ne’ebe mak CTSP husik hela mai Concervation Interornational (CI) kontinua husi rihun rua sia (2009) to’o ohin loron.
Atividade ne’ebe maka CI halo enjeral lubuk ida. CI iha ekipa rua (2), ekipa ida (1) halo konservasaun ba terestre nian, hare ba ita nia protesaun no rekursu rai maran nian, ekipa (2) hare ba parte marina nian, hau mak field cordinator ho hau nia ekipa tomak ami nia servisu maka hare ba jestaun marina nian no hare ba jestaun area protejida marina ne’ebe mak estabelese iha PNNKS ne’e, depois atu koalia kona-ba konservasaun ida ne’e, iha interligasaun ho setor hotu-hotu hanesan iha setor turismu, kuandu koalia kona-ba setor turismu maibe ita la konserva ho ita nia rikusoin sira hotu, hanesan rikusoin sira iha rai maran no tasi laran entaun ita atu dezenvolve setor turismu ne’e bazeia ba saida, karik ita nia rekursu hotu eziste iha tasi laran no mos iha rai maran estraga hotu ona.
Ho nune’e CI servisu hamutuk ho ita nia grupu konservsaun sira ne’ebe, mak estabelese iha suku hotu iha parke nasional iha suku tolu, suku Kom, Suku Tutuala no suku lore primeiru. Ami nia servisu hamutuk, kontinuasaun husi tinan rihun rua sia (2009) to’o ohin loron no hanesan susesu balun ne’ebe mak ami halo hamutuk ho ita nia grupu konservsaun ne’e seidauk barak maibe iha parte balun ne’ebe mak ita halo ona ho ita nia grupu konservsaun sira maka hanesan, aktividade protesaun lenuk no ami nia ekipa rasik halo uluk sosializasaun kona-ba protesaun lenuk nian iha suku hotu ne’ebe mak eziste iha park nasional no mos suku vizinu balun, iha suku nen (6) maka tama iha parke nasional maibe agora aumenta tan ida hamutuk suku hitu (7), suku Kom, Suku Bauro, suku Muapitin, suku lore primeiru, suku Tutuala, suku Mehara no edisional suku ne’ebe mak tama ona iha park nasional maka, suku lore segundo, suku iliomar primeiru, suku kainleu, ho suku iliomar segundo, suku sira ne’ebe mak ohin ha’u temi ne’e Konservasaun internasional halo sosializasaun iha suku sira ne’e hotu hare liu ba sosializasaun protesaun lenuk nian.”
Saida mak Objetivu husi sosializasaun?
“Objetivu husi sosializasaun ida ne’e oinsa para konvense no konsensializa ita nia komunidade sira iha koinesemtu no iha konsensia atu konserva ita nia rikusoin sira, rikusoin laos iha tasi laran deit maibe iha mos parte terestre nian, tanba ita hatene katak setor turismu ho setor peskas ida ne’e, mak hanesan prezervasaun ba ita nia mina ne’e rasik, karik mina hotu ida ne’e mak sai prezervasaun ba ita nia sustenbilidade ekonomia ne’ebe mak ita bele uza iha tempu naruk.
sei bainhira la konserva buat sira ne’e hotu, aban bai-rua ita nia oan no bei oan sira sei la aproveita no bele fo sala ba ita, ho nune’e maka ami hamutuk ho ita nia grupu konservsaun voluntarismu sira, estabelese iha ne’e, neébe iha komitmentu makas, sira mos iha inisiativa rasik hakarak konserva ita nia rekursu sira ne’e hotu, liu-liu lenuk, depois hafoin halo sosializasaun ba iha suku hotu-hotu ne’ebe mak identifikadu, entaun ami mos fo tekniku baziku ba ita nia reprezentante grupu konservasaun sira, para sira iha konesimentu bele proteze diak liu tan ba ita nia lenuk sira ne’e no hare liu ba nia tolun sira, prosesu muda lenuk tolun sira ne’e ita nia grupu konservsaun sira rasik.
Sira iha informasaun ne’ebe diak, hafoin sira hetan tekniku baziku balun husi staf CI, oinsa atu muda lenuk tolun husi fatin original mai fatin temporariu ne’ebe mak estabelese husi grupu konservsaun sira,
ho razaun ida ne’e, muda lenuk tolun husi fatin original mai fatin temporariu tanba bainhira ita husik iha fatin orijinal, Iha ameasa boot ba lenuk tolun. Tamaba iha ema balun, seidauk iha konsensia kontinua halo estragus ba lenuk sira no mos foti nia tolun, depois animal sira ne’ebe agora dadauk ne’e husik livre, tanba bainhira lenuk besik atu tolun, nia komesa iis entaun animal sira ne’ebe husik livre, komesa horon sira bele ke’e no estraga hotu.
Ho nune’e maka ami hamutuk ho ita nia grupu konservsaun sira ne’ebe mak iha ne’e ho tempu ne’ebe naruk tebe-tebes, maske seidauk iha rezultadu ne’ebe mak mosu maibe liu husi estratezia ida ne’e, sira mos hatene katak objetivu husi konservsaun lenuk ne’e tanba lenuk ne’e rasik nia moris ne’e lahanesan ho ita ema, sira ne’e bainhira mai tau tolun nia nakfera Ita husik ba tasi laran ne’e han tempu mak sira fila mai rai tolun.” Alcaterio akrasenta.
Iha Timor – Leste, lenuk iha modelu hitu (7) neébe mak deskobre husi satelit teiging. No iha mos lenuk migrante. No durasaun lenuk atu tolun iha tinan (20).
Alcaterio haklean,“ Tuir referensia balun ne’ebe mak ita hetan husi sentista sira, bainhira lenuk atu mai rai tolun fali ne’e vinte anos (20) liu maka sira foin kaben, entaun ida ne’e mos fo impaktu negativu ba ita, sei karik ita kontinua estraga lenuk sira ne’e, tanba lenuk sira ne’ebe mai tau tolun iha area ida ne’e rasik, ida ne’e maka lenuk lolos husi suku ida ne’e nian,
bainhira ita halo mohu hotu entaun ita nia lenuk laiha ona, tanba ida ne’e ita bele detekta no define katak ida ne’e ita nia lenuk mak mai tau tolun ne’e mak ita nia lenuk rasik, tanba lenuk sira ne’ebe iha tasi laran laos ita timor nian hotu, ne’e bele lenuk migrante bele mos lenuk husi nasaun seluk ne’ebe mai buka hahan iha ne’e to’o tempu atu tolun maka sira foin fila ba fatin ne’ebe mak sira tau tolun iha ne’eba. No husi ne’eba lenuk ne’ebe ami detekta husi maneira uja satelit teigin, entaun lenuk ida ne’ebe mak ami monta ona satelit teigin iha hitu (7) mai husi espesies ne’ebe diferente, ida lenuk kikit, ida mak grintete no ida mak olifredelin, ne’e ami monta iha suku Kom, iha Jaco no suku Lore primeiru.
sosializasaun ne’ebe mak ami fo ba komunidade sira, iha rezultadu ne’ebe mak diak, sira iha ona konsensia, laos komunidade tomak maibe iha ema ida rua sira iha konsensia, karik sira hetan lenuk ne’ebe mai tau tolun entaun sira informa ba kolega grupu konservsaun sira hodi ba realoka lenuk tolun mai tau iha fatin temporariu ne’ebe mak estabelese, husi grupu konservasaun sira rasik. Observasaun ba biodiversidade tasi nian ne’e importante tebes, tanba ida ne’e liagasaun mos ho ita nia turismu rasik, sei ita la observa ita nia rekursu iha tasi laran no rai maran, entaun ita koalia ba turismu mos saida mak iha ne’eba atu ita dezenvolve.
CI fasilita mos treinamentu ba ita nia grupu sira, oinsa aumenta sira nia konesimentu atu bele indentifika tasi no duut tasi, no mos halo estudo koparativu balun, lori ita nia membru grupu konservsaun balun ba halo estudo koparativu iha Papua, oinsa atu dezonvolve sira nia konesimentu atu nune’e sira bele mai implementa iha nia suku rasik, atu konserva rikusoin iha tasi laran liu-liu ba lenuk sira ne’e.”
Komunidade suku Com komesa redus ona mai oho ou kaer lenuk, tanba iha ona grupu konservasaun. No Grupu refere halo patrolhamentu ho efetivu.
“ Tuir observasaun ne’ebe mak ami iha, ha’u hatene iha suku Kom ne’e ita bele dehan redus ona, ita kompara uluk ho agora ne’e menus, tanba iha ne’e ita nia komunidade sira, ita nia grupu konservasaun ne’ebe iha ne’e sira mos regular halo patrolamento iha tasi ibun sira ne’e, entaun ida ne’e mos la fo espasu ba ita nia komunidade sira atu kontinua oho ita nia lenuk, ne’ebe mak ita nia lei rasik mos proteze.
Ami nu’udar staf tekniku ne’ebe estabelese iha munisipiu lautem, ami mos hare ho matan, husi suku hotu-hotu ne’ebe eziste iha parke nasional, hanesan suku ne’ebe ameasadu makas oho lenuk barak liu maka iha suku Muapitine, tanba ami halo tetelmonitoriu ka monitorizasaun lenuk iha tasi ibun ne’e hetan mak lenuk kulit barak, balun iha fatuk kuak, balun tau subar iha aitahan sira no balun bainhira lenuk mai tolun sira hetan oho tiha sira hakoi fali nia kulit.
Suku Muapitine ne’e nu’udar ha’u nia suku rasik, ida ne’e maka hanesan ema oho lenuk barak los, maibe ida ne’e la signifika katak komunidade husi suku Muapitine mak sai ba oho, tanba ita seidauk hare ho matan, se los maka ba oho, husi komunidade Muapitine mak ba oho ka lae, tanba iha ne’eba mos dalan asesu livre hela ita bele ho kareta no motor ba para iha tasi ibun, entaun husi suku vizinu sira, no komunidade Lospalos vila sira mos ba fatin ne’eba, ita bele dehan presaun ne’e laos mai husi komunidade Muapitini maibe husi suku vizinu hotu.
Tanba hanesan liafuan ida ne’ebe bai-bain mosu ne’e, dehan ami la oho lenuk, kakatua, ka meda, maibe ne’e naan, entaun sira bazeia ba ida ne’e sira kontinua oho, maibe atu kaolia kona-ba nia impaktu negativu ba sira komsumidor, katak, jerasaun ne’ebe maka sei tuir mai, sei koinese deit mak pintura.” katak Alakaterio
Iha planu Ekipa konservasaun atu buka tuir lenuk nia kulit ne’ebe ema subar.
“ Iha semana kotuk liu ba, ha’u foin koalia ho ami nia ekipa ne’e katak agora ita fokus liu ba proteze lenuk no nia tolun sira para ema labele foti, maibe agora mos ita tenke koko atu buka nia kulit ne’ebe sira subar para ita bele hatene, total hira mak oho ona, iha semana id aka fulan ida, liu-liu iha area ne’ebe maka ameasadu liu, hanesan suku Lore primeiru, no suku Muapitin ne’e rasik. Tamba neé hau seidauk bele oferese dadus tamba ha’u seidauk konta iha ha’u nia data, mesmu iha maibe laos ba sira ne’ebe mak mate ne’e, maibe ba hirak mak ami proteze ona husi tinan hirak nia laran.
Maibe bazeia ba perguntas ida ne’ebe mak husu ona, entaun ha’u iha hanoin ona atu halo planu, ba oin hari tan ekipa konjunta ida involve husi ita nia grupu konservsaun no mos staf tekniku, kosteiriu iha suku para ami buka fali ida ne’ebe estraga ona ne’e, para hatene, sura kada fulan ka semana lenuk total hira mak mate ka oho ona.
Tanba lenuk espesies ida ne’ebe protezidu lei bandu tebe-tebes, entaun ema sira ne’ebe foti mos foti subar, tanba ne’e mak ita labele hatene katak nain hira mak konsumu lenuk. hanesan uluk ne’e fa’an livremente iha merkadu, entaun husi ne’eba ita bele nota katak husi familia ida ne’e mak oho, no ita bele analiza katak husi familia ida ne’e ema hamutuk nain hira mak konsumu lenuk.
Maibe bainhira ita nia governu fo sensiabilizasaun ne’ebe maka ho parseiru dezenvolvimentu sira seluk hanesan, CI no UNDP-ATSEA halo sensiabilizasaun no sosializasaun ba ita nia komunidade sira, entaun husi ne’eba tauk ona, karik ba oho mos oho subar tanba sira tauk ho nia konsikuensia ne’e, konsikuensia ne’e hanesan bainhira ema kaer ka oho nia bele multa osan lima ratus ribu dollar Amerikanu ($500.000) no tama kadeia.
Entaun ema hanoin ida ne’e sira mos tauk ho ida ne’e, karik sira kontinua oho mos oho subar, dalaruma han iha uma laran mos mesak husi familia seluk labele hatene, tanba tauk sira ba keisa, Iha ita nia lei diploma ministerial No. 18/2017 ne’ebe mak koalia liu kona-ba espesies protezida aguatiku, laos ho ida ne’e deit tanba konsikuensia boot tebes ba ema sira ne’ebe oho lenuk, ne’e maka iha suku rasik iha hanoin ona atu hamosu tan regulamentu suku para minimiza ba aktus estragus sira ne’e, maibe ne’e mos sei rezolve buat hotu-hotu.
Iha ita nia dekretu lei No. 5 ou 6/2004 koalia kona-ba espesies protezida sira, ho diploma ministerial No. 18/2017 ne’ebe mak koalia kona-ba protesaun espesies aguatiku Sira. Iha ita nia lei rasik mos hateten katak sansaun ba estraga liu-liu oho ita nia espesies protezidu sira hanesan lenuk, sansaun ne’ebe mak lei kondena maka multa osan rihun atus lima ($500.000) no sei tama kadeia tinan rua (2) ou tolu (3).
Ida ne’e komesa husi ezistensia CI nian, husi 2018 bainhira ami ativu ho ita nia grupu konservsaun ne’ebe eziste iha suku Kom ne’e rasik, iha suku Kom ne’e, iha area nen (6) ami konsege proteze hitu nulu resin tolu (73) knuuk, tanba buat servisu tuir projeitu entau ami mos iha limatasaun ba rekursu sira, entaun husi tinan rua ho balun hau ba reforsa fali kolega sira iha area terestre nian.
Ita nia kolega sira kontinua nafatin halo Konservasaun ba lenuk ne’e, maibe atu suporta sira ba foti dadus ne’e mak ami nia staf ne’e laiha, entaun sira nafatin proteze sira husik deit la ho dadus, maibe komesa husi 2021 to’o nia rohan ita nia grupo konservsaun proteze ona lenuk oan ne’ebe husik ona ba tasi, hamutuk atus haat hitu nulu resin hitu (477), ne’ebe mak husik ona ba tasi ne’e la inklui mate, depois ho total knuuk ne’ebe mak konsege proteze ona hamutuk rua nulu resin tolu (23) mai husi espesies ne’ebe diferente ne’e la inklui ida ne’ebe mak estragus. Depois lenuk tolun ne’ebe maka ita nia grupo konservsaun ne’e rasik proteze ona rihun ida rua nulu resin hat (1024) ne’e la inklui sira ne’ebe mak mate no la nakfera.
Obstakulu balun mak hanesan park nasional area ida ne’ebe luan tebes, maibe mai ho rekursu humanu staf tekniku ne’ebe uitoan no la ho fasilidade ne’ebe kompletu, entaun ida ne’e mos prezudika ba ami nia atividade liu-liu liga ba konservsaun lenuk nian.
Ezemplu, Bainhira ita konserva iha fatin ida ne’e, ita proteze ona no ita ba fali iha Tutuala nian, entaun husi fatin ida ne’e, ema kontinua estraga tanba ita iha limatasaun rekursu humanu.
Depois obstakulu ida maka hanesan utilizasaun ekipamentu ne’ebe mak ita utiliza halo monitorizasaun hanesan, lampda, grasa dedeus ha’u apresia ba ita nia grupu konservsaun tanba sira ho vontade rasik prepara sira nia ekipamentus, maske husi parte CI rasik seidauk fornese. Sira iha vontade, buka meus oinsa para bele hola sasan sira ne’e hodi uza, entaun ida ne’e hanesan fo apresiasaun diak tebe-tebes husi ne’eba. Ita bele nota katak iha ida rua iha ona konsensia, iha ona hanoin positive, hakarak duni konserva ita nia rikusoin sira liu-liu lenuk sira ne’e. defikuldade ida maka transporte. Transporte rai maran no mos transporte tasi nian.
Obstakulu ne’ebe mak ohin hato’o husi ita nia membru konservsaun ne’e realidade duni akontese iha terenu konservasi tanba atu koalia kona-ba konservsaun lenuk ne’e perigu tebe-tebes,tanba ema seluk mai buka atu haan, ita buka atu proteze. sira nia obstakulu ida tan maka, sira ba halo relokasaun ba lenuk tolun mai tau iha fatin temporariu, bainhira mai tau iha eneba, animal ne’ebe husi livremente sei ba estraga.”
No, Sira nia preokupasaun mak laiha moru ne’ebe mak iha area ne’ebe bai-bain lenuk mai tau tolun, entaun ida ne’e mos fo obstaklu ne’ebe boot ba lenuk tolun sira. Preokupasaun ida ne’e laos foin mak hato’o husi ita nia membru grupo konservasaun, ne’e uluk kedas hatoo to’o ohin loron, maibe kestaun bainhira kontinua halao atividade ida ne’e, hau mos alista hotu para oinsa ita rezolve asuntu ida ne’e, hodi nune’e estragus ne’e labele kontinua liu-liu ita proteze area ida ne’e, hodi animal ne’ebe husik livre labele tama atu estraga lenuk tolun ne’ebe mak grupu konservsaun rasik muda mai iha fatin temporariu ne’e. ” Dehan Alkaterio
Jose Monteiro nuudar staf tekniku professional husi Ministeriu Agrikultura no Peskas ne’ebe destakadu iha Suku Lorehe 1.
“Ami hahu Atividade, bainhira deklara park nasional ne’e, iha tinan 2008 ami servisu nu’dar konservasaun area marina protezida espesifiku ba iha tasi laran, hanesan kria area protezida ne’ebe mak dadauk ne’e iha park nasional hamutuk area protezida hitu (7) , rua iha Lorehe, tolu iha Tutuala, no rua iha Kom, area protezida hirak ne’e deskovre husi peskiza hamutuk ho peritus internasional hodi foti desizaun katak area hirak ne’e estandarizasaun internasional no atu kria sai area protezida hanesan mos nasaun sira seluk, ne’ebe mak durante ne’e ami kria ona no estabelese iha 2012 to’o ohin loron.
Iha 2004, ami servisu hamutuk ho peritus sira husi Amerika, Indonesia, univesidade Australia hanesan Charles university no organizasaun swasta seluk, hodi indentifika area ida ne’e sai area protezidu hanesan mos iha nasaun sira seluk.
Area protezida ne’e kria durante tinan sanolu resin rua ona (12), ninia benefisiu ba komunidade seidauk iha, ho razaun material ka ekipamentus ne’ebe mak atu fornese ba komunidade la iha, hodi utiliza ba rekursu ne’ebe mak ita proteze ona. Ekipamentus hirak neé tenke mai husi rai liur.
Governu deklara ona park nasional ida ne’e to’o ohin loron, governu seidauk iha planu ne’ebe atu sufisiente no suporta komunidade peskador sira ne’ebe mak iha teritorio Timor-Leste laran tomak, liu-liu ba park nasional, sira seidauk iha planu ne’ebe atu suporta hanesan, ro, motor tasi, makina no redi ne’e ba sira, entaun sira seidauk bele halo buat ida.
Iha durante ne’e sira mos triste , tanba governu ezize ami proteze ona maibe laiha alternativu ida katak rekursu ami proteze ne’e ba tinan hira mak ami bele utiliza, maibe ha’u mos esplika ba sira katak nu’udar tekniku no mos staf bai-bain iha ministeriu agrikultura nia laran, ezerse informasun ne’e ba sira katak material hirak ne’e ita labele hola rasik tanba montante orsanmentu ne’ebe ita iha labele kobre, ita laiha kapasidade atu hetan ida nee, hakarak ka lakoi ita tenke depende ba governu, ida ne’e mak durante ne’e seidauk iha, ne’ebe presiza, ba oin governu iha ona atensaun ba komunidade ne’ebe, hela iha area kosteira no mos foho lolon park nasional laran ne’e, oinsa para bele indentifika kada Nesisidade para sira bele utiliza ona rekursu ida nee, hodi sustenta sira nia moris lor-loron nia iha park nasional.
Iha parte seluk ses husi parke nasional ida ne’e ami mos hamutuk ho konservsaun internasional hau hetan kontratu husi dois mill dezoito ( 2018 ) to’o dois mill vinte um (2021) ami kria ona area protezida iha Atauro hamutuk sanulu resin rua (12) no dau-dauk ne’e Atauro mak hetan oportunidade boot, sira aproveita ona benefisiu ida ne’ebe boot, antes covid-19 husi Atauro parte Suku Beloi nian hetan orsanmentu kuaze rihun tolu ($3.000) hodi sira sustenta sira nia vida moris iha tinan ida nia laran deit, maibe covid-19 ne’e iha vizitantes husi rai liur la marka ona tanba covid-19, Maibe agora komesa lao fali ona.” katak Jose Monteiro
Aliende ne’e Jose Monteiro sujere ba governu tenke halo planu loke oportunidade para kada vizitantes husi rai liur, bele mai vizita area park nasional tanba fatin ne’e sai ona area protezida. atu nune’e komunidade sira iha area ne’e bele hetan benefisu uitoan liu husi fa’an hahan lokal ou asesoris sira , tanba iha tinan sanulu resin hat (14) laran komunidade sai vitima ba park nasional tanba estadu bandu labele oho animal iha tasi ho rai maran ne’ebe proteza ona, labele estraga ai laran.
Jose Monteiro haklean, “Hau hanoin oinsa governu halo planu no loke oportunidade para vizitantes husi rai liur no mos husi nasional bele vizita iha park nasional, liu husi area ne’e mak ita propoin ona sai area protezidu. , ema mai vizita atu nune’e komunidade sira ne’ebe lokaliza iha area ida ne’e, bele hetan benefisiu uituan liu husi, fa’an katupa, fa’an sira nia asesoris lokal sira, hodi sustenta sira nia vida moris, tanba iha tinan sanulu resin hat (14) nia laran, Komunidade sai vitima ba park nasional ,ema hotu mundialmente hatene, park nasional ida ne’e estadu Timor-Leste bandu labele halo to’os muda ba mai, labele oho animal protezida, labele estraga ai-laran no mos labele oho animal iha rai maran no tasi, komunidade kumpri ona, lakoi halo ida ne’e tanba sira Konsidera katak sasan sira ne’e sira nian.
Maibe governu laiha alternative no solusaun ida atu solusiona problema hirak ne’e hodi fo alternativu diak ida ba komunidade sira, liu-liu ba park nasional, atu nune’e bele aproveita minimiza aktus sira ne’e, maibe realidade ida ne’e la akontese tantu iha tasi tantu mos iha ai-laran.
Ha’u koalia espesifiku liu ba animal protezida iha tasi laran, animal sira iha tasi laran sira labele foti, komserteza sira nia kapasidade la to’o maibe lenuk kalan-kalan nani mesak kuandu tempu to’o ona mai tau tolun iha tasi ibun ne’e, impaktu boot tanba komunidade sira laiha alternativu seluk sira sensiabilizasaun katak lenuk ida ne’e ita tenki proteze labele oho tan sira sei fo benefisiu boot ba ita bainhira vizitantes husi rai liur mai vizita iha ne’e. Maibe politika sira mai promesa iha ne’e husi 2007 to’o 2012. Komunidade iha ne’e senti triste sai vitima ba park nasional, entaun sira tenki halo estragus, oho lenuk sira ho razaun balun sira halo modo, balun sira fa’an sustenta sira nia familia uma laran.
Tanba ida ne’e mak durante husi parke nasional ho ami nia ekipa tekniku ajensia liu-liu husi CI durante hamutuk ho ami tinan barak nia laran servisu hamutuk iha park nasional maibe la 100% , husi 2018 mai to’o 2022 agora ha’u garantia komunidade iha park nasional nia laran abitante ho rihun ualu (8.000) ne’e iha ona konsiderasaun atu nain ba animal protezida ne’e hodi proteze maibe ami tenta nafatin husu apoiu husi governu sentral ho ajensia ne’ebe iha kapasidade Liu husi orsanmentu bele suporta nafatin ami atu nune’e ita bele solusiona nesisidade iha park nasional.
Komunidade iha park nasional ne’e hanesan ita hotu hare sira laiha servisu seluk, sira to’os nain, natar nain no sira tasi nain, buat tolu (3) ne’e problema boot ba sira , governu nu’udar aman no inan ba sira mata dalan reprezenta ba sira iha parlamentu sentral ne’eba tenke halo planu ida ne’ebe diak para ita suporta ona ba sira, ami parte to’os nain nian ami laiha tekniku ida mai hanorin sira kuda modo ne’e ho metodu saida, ita uza saida mak modo ne’e moris ho buras hodi ba faan to’o merkadu, problema seluk ita liga ba tasi laiha tekniku ida husi ministeriu relevante hanesan diresaun das peskas mai hanorin teknik oinsa atu kaer ikan oinsa atu operasaun ro iha tasi laran.
Ho komentariu ida ne’e ha’u hakarak haklean katak tasi mane ne’e tasi boot kondisaun ne’ebe la hanesan ho tasi sira seluk tanba ida ne’e amiasa boot bainhira laiha esperensia ba ida ne’e, , atu fornese hodi sira utiliza rekursu sira ne’e hodi sustenta sira nia moris, tanba ida ne’e maka liu husi komentariu ida ne’e ho intervista radio rakambia ha’u hakarak sujere no fo hanoin oinsa atu lori informasaun ida ne’e ba to’o iha sentral ba lider politiku sira iha sentral hodi sira bele rona no hare oinsa atu tau planu hodi implementa baze liu-liu iha park nasional, atu nune’e sira bele lori esperensia hirak ne’e mai fo hodi sira sustenta sira nia vida moris liu-liu iha vida peskador, ita tenki fornese ona ro, fornese ona motor tasi no redi, no mos fasilita sira liu husi treinamentu utiliza rekursu tasi nian.”
Lei konsializasaun ba park nasional uza lei konvensaun internasional Art. 19 hodi estabelese park nasional , park nasional tama iha Art.5 kona -ba tasi ho rai maran, ba animal iha tasi laran no rai maran.
“ Iha lei konvensaun internasional No. 14 Art. 19 ne’ebe maka floresta utiliza, hodi uja implementa, hau Seidauk hatene lei floresta ninian, maibe iha prosesu sosializasaun konsializasaun ba parke nasional sira uja lei konvensaun internasional Art. 19 hodi sira estabelese park nasional ida ne’e, no park nasional ida ne’e tama iha Art. 5 ,tasi ho rai maran pakote ida deit. Ba animal sira ne’ebe iha tasi laran no mos iha rai maran, entaun sira propoin ida ne’e sai kategoria sinco (5). entaun sira utiliza sai prosesu deklarasaun internasional ida ne’e to’o ohin loron, maibe realidade gorvernu realiza ona protesaun rai maran no protesaun tasi laran to’o ohin loron governu seidauk solusiona situasaun diak ida ba komunidade abitante diza oitu mill (18.00) iha park nasional ida ne’e.
Sistema manajementu kuaze ba tasi no rai maran laiha hotu. Husi 2018 deklarasaun internasional to’o 2022 governu nunka temi liu husi debate orsanmentu iha parlementu nasional, katak ita tau orsamentu ba park nasional atu nune’e komunidade iha park nasional ka lideransa komunitariu, lideransa lokal, lideransa partidu no lideransa masimu ne’ebe maka ezerse iha munisipiu refere ne’e bele ezekuta halo jestaun park nasional, para komunidade sira hetan benefisiu maibe ida ne’e la halo toó ohin loron.
Tanba ida ne’e mak ha’u nu’udar tekniku ministeriu nian ha’u hakarak hato’o ha’u nia komentariu ba sentral ne’eba atu nune’e sei bele karik parlamentu no konsellu ministru tau ona orsanmentu tinan-tinan nian, atu nune’e ita bele aprova ona para komunidade halo netik buat ruma atu hetan nia benefisiu.
Ha’u hakarak sujere hanesan ne’e governu bele Loke ona dalan karik aban bai-rua situasaun covid-19 ne’e hotu, loke dalan para turista sira bele mai ona park nasional ida ne’e mos diak ona, la tau osan mos la problema naran katak loke, atu kapasita komunidade liu husi area kosteira liu husi ministeriu MTCI tun mai baze kapasita ema sira ne’e para iha ona konesimentu kona-ba rendimentu bainaka sira nian, prepara hahan, prepara fatin para ema sira mai toba diak no prepara hahan ne’ebe mak saudavel.”
Jose Monteiro sujere ba ministeriu turismo atu bele tuun ba baze hodi halo sosializasaun kona-ba turismu Komunitariu. “ Ha’u sujere ba ministeriu turismu karik bele tun mai baze, hodi fasilita no kapasita, komunidade baze, kona-ba turistiku, fo treinamentu husi rai laran no mos vizita ba iha rai liur atu aumenta sira nia esperensia no fasilita sira ho orsamentu ne’ebe maka naton atu nune’e sira implementa iha baze.
Manajementu liga ho kosteiro marina nian iha Timor-Leste, dadauk ne’e, ita seidauk atinze 20% tanba ministeriu MTCI Mak sai nain ba aktividade hirak ne’e. Durante 22 anos ona, Ministeriu turismu la iha programa iha baze. Timor ne’e munisipiu sanulu resin ida (11) mak iha tasi, maibe sanulu resin ida (11) tomak ne’e, sira nia aktividade seidauk atinze 20%.
sira nunka tun mai halo kapasitasaun sensiabilizasaun, hatudu programa ida liga ba turismu komunitariu nian, tanba ne’e mak area kosteriu tolu ne’e aktividade sedauk iha. Iha grupu komunidade balun halo maibe halo arbiru deit, la tama kriteria.
Tamba neé hau sujere nafatin ba ministeriu turismu ba oin, halo ona planu ne’ebe maka sufisiente, tun mai baze identifika fatin munisipiu sanulu resin ida (11) tau iha planu, liu-liu ba iha turismu komunitariu nian.”
Karena itu saya tetap menyusulkan bahwa menteri para wisata kedepan nya udah membuat rencana yang cukup, untuk turung ke daerah pesisir pantai di kabupateng 11 untuk menjadikangnya sebagai rencana khususnya untuk wisata komunitas.
ATSEA Project 2 fo apoiu ekipamentus Rompong ba grupu peskas husi Lorehe 1.
“Material ka ekipamentus ne’ebe dadauk iha ita nia oin ne’e ajuda husi ATSEA nasional Dili, hamutuk ATSEA 2 Project suporta liu husi UNDP, ho apoiu orsamentu hodi ezekuta ho total milaun rua nolu resin rua, rihun atus walu sanolu resin tolu no sentavus lima nolu. ($22.813.50). Ba komunidade Lorehe, ho objetivu ba vida moris ka hasae rendimentu ekonomia familia. Ekipamentus ami seidauk hatuun ba tasi laran tamba kondisaun tasi bot no udan, sekarik ami hatuun mak sei lori risku ba komunidade sira. ” Jose Monteiro deklara.
Iha parte seluk, grupu konservasaun husi Com iha mehi bot kontinua halao dezenvolvementu sustentablidade parte areia Costeira PNNKS Lautem, parte husi Tasi no rai maran. No husik ona lenuk kuaze atus hat hitu nolu (470 ) ba iha tasi.
Sekretario Grupu konservsaun Lukas Monteiro Informa.“ Iha ne’e ha’u hakarak aumenta informasaun pontus rua (2), importantes primeiru kona-ba planu ba iha konservsaun ba oin, no segundu nafatin sai vizioner no hasae konsensia maluk sira grupu konservativa, oinsa ita sira ne’ebe ladun matenek ita kontribui tok ita nia hanoin ne’e ba dezenvolvimentu liu-liu ba jestaun rekursu manajement tasi nian, ami lao iha 2021 grupu konservsaun lenuk husik ona lenuk kuaze atus hat hitu nulu ( 470) ba iha tasi. Hamutuk sekretario estadu peskas ho parseiru agencia CI nafatin kontinua atividades ida ne’e.
Ami nafatin fo apoiu ba malu katak halo obra ne’ebe mak boot liu ida ne’e, karik ita hotu hakarak iha 2023. Iha 2022 ita husik lenuk oan minimum rihun ida (1.000) . tuir ami nia planu ih 2023 setembru hanesan ne’e ita tenke husik lenuk oan rihun rua (2.000) iha loron ida ba tasi.
Gropu konservativa iha planu atu tau matan ba balada iha rai maran. Antes de planu sira ne’e sira iha obstaklu kona- ba rekursu humanu ho fundus tanba investamentu hotu-hotu presija fundus, iha mos obstaklu barak sira hasoru bainhira halo aktividade kontrola lenuk iha terenu.
“ Planu ba oin depois lenuk ami tau matan fali ba balada sira iha rai maran ida ne’e mos importante tebe-tebes, no ita tenke indentifika kada manu fuik iha kalan, manu sira ne’ebe mak lakon ona ne’e.
Ami mos iha ona konsensia katak, laos especies iha tasi ne’e mak besik mout maibe afinal rai maran mos barak mak mout ,hanesan manu kapuas, loriku, makikit, kakatua, ne’e tempu uluk kuaze barak iha uitoan ne’e, afinal sira ne’e mos balada ne’ebe maka eziste hotu iha park nasional ne’e maibe lakon hotu ona tanba ema nia hahalok, no komunidade mos ladun iha konsensia atu proteze ita nia rikusoin. Iha tempu ruma ita mos fo kontribuisaun ba iha ekosistema , depois ita atu jere ida ne’e nakfila an ba sentru turistiku, pelumenus jere oinsa para osan tama iutoan ba ita nia komunidade.”
Maibe obstaklu ida mak, rekursu humanu no ida ita presiza fundus, tanba investimentu hotu-hotu presija fundus laiha investimentu ne’ebe la presija fundus, ita presiza fundus atu dezenvolve, ita kuandu seriu ita halo investimentu presija fundus depende planu ne’ebe tinan rua (2) tinan tolu (3), ba oin ne’e ita tenki atinze. Planu tenki klaru atu nunee ita nia estadu no agencia fo fiar no fo fundus ba Ita nia atividades.
Kona-ba lenuk nian ne’e nia obstakulu barak, primeiru maka iha kalan boot ne’e ita malirin tenke ba hein iha fatin fuik sira ne’e, iha tasi ibun ne’e fatin haat (4) ne’e feto mak ba hein no kontola maibe sira nafatin iha vontade, motivasaun hodi kontribui ba dekretu diploma ministeriu konjuntu No. 12/2015, sira dehan dezenvolvimentu tenke lao bainhira ita komunidade rural sira ne’e maka presiza aktiva direitamente hodi kontribui ba ida ne’e, maibe parte autoridade munisipiu, nasional, no agensia mos lebele taka matan katak esforsu sira ne’e ita labele voluntario tinan ba tinan, minimu ita tenki valoriza hakbesik ba susar saida mak grupu ne’e infrenta iha terenu, kuandu rezultadu ida ne’e aumenta no grupu ne’e sustentavel, atu nune’e rekursu barak mak ita presiza konserva.” katak Monteiro
Sekretáriu grupu konservasaun Lucas Monteiro Sujere ba Parte Governu, autoridade konservasaun iha nivel nasional no munisipiu tenke iha seriedade hodi implementa lina ministerial no fo suporta ba grupu ne’ebe mak iha tinan barak eziste kontribui ba dezenvolvimentu ida ne’e.
“ Ha’u sujere ba, parte governu no autoridade konservasaun iha nivel nasionál no munisípiu, tenke seriadade implementa iha liña ministériu sira atu nafatin iha seriadade fó suporta ba grupu ne’ebe mak iha tinan barak eziste hodi kontribui ba dezenvolvimentu ida ne’e, tanba ita dehan dezenvolvimentu ne’e presiza partisipasaun husi komunidade, agora komunidade partisipa ona ita sei taka matan nafatin ne’e nia balansu ladún iha.” Monteiro Hakotu
Atividades peskiza ne’e la’o ho di’ak no susesu tanba hetan kolaborasaun no apoiu fundus husi ATSEA PROJECT 2 no AsosiasaunJornalista Indonesia (AJI).
Discussion about this post