Reportajen; Gustavo Belo Soares
FONGTIL halao dialogu aberta ho membru sira ne’ebe kompostu husi munisipiu 13 inklui Raeo ho objektivu atu hadia erru sira ne’ebé akontese iha tinan kotu liu-bá, ne’ebé hamosu polémika. Iha membru balun halo petisaun hasoru konselu fiskal FONTIL husu atu matein ka fo oportunidade ba Sr. Daniel nu’udar diretor FONTIL ne’ebe mandatu remata ona iha fulan Novembru 2021. Dialogu ne’e hetan Partisipasaun masimu husi Organizasaun Non-Governamental (ONG) nasional sira husi munisípiu 13 no mos ONG internasional iha Timor-Leste, atividade ne’e halao iha salaun Canosiana Bekora, Dili, Timor- Leste iha loron Tersa (11/01/2022).
Formasaun Organijasaun Non-Governamental (ONG) iha Timor-Leste hahú iha periodu 1980, foka liu bá apoiu emerjensia prátika bá ema barak ne’ebé presija, komesa iha periodu 1990, ONG uituan hahú ona halao’o Operasaun dezenvolvimentu komunitariu, advokasisa no diréitu humanu nu’udar programa prioridade servisu nian, besik tinan ikus okupasaun Indonézia nian iha Timor-Leste, iha tinan 1998 ONG sanulu-resin-haat (14) ne’ebe hola parte fundasaun apoiu Timor no Fundasaun Esperansa , Fundasaun kasimo , Kuskopoit Hanai Malu, Puslauwati, Fundasaun Ledavo , Fundasaun Halarae , Fundasaun Biahula , Fundasaun Etadep , Fundasaun HAK , Bina Swadaya Tim Tim, YBSL, Fokupers ho USC-Canada hamutuk baraka Timor Lorosa’e Organizasaun Non-Governamental forum iha loron 2 fulan Juñiu, 1998 bazea ba laran-maus husi organizasaun ne’ebé hahú.
Hafoin referendum, iha 2000, ho prezensa Nasoens Unidas nian, ONG ne’e hari’I hikas ona liuhosi fasilitasaun UN-OCHA (Officen Coordinating Humanitary Agency) no Oxfan Australia, ho naran forun ONG (FONGTIL) liuhusi reuniaun jeral FONGTIL nian iha loron 25 fulan
Abril tinan 2009 papel importante iha periodu hirak ne’e mak dezenvolvimentu komunidade, advokasia no direitus humanu hanesan programa sentral ba FONGTIL.
FONGTIL hetan nian legalidade hosi Ministeiru Justisa liuhosi diresaun nasional rejistu no notariadu nu’udar asosiasaun ho númeru 19/NDRN/MJ/XII/2012 tuir dekretu lei No. 5/2005.
Iha okaziaun ne’e Konselu fiskal Sra. Ana Paula Cortereal, nu’udar sekrataria FONGTIL, hateten. “Ita infrenta hela polémika ne’ebé mak kontradis ba malu entre grupu balun ho konsellu FONGTIL eleitu 2017 too 2022.
Atu dehan katak konsellu ida ne’e eleitu iha 2017 no hetan mandatu ba tinan 5, ita halo estatutu iha 2018 hodi hanaruk konsellu nia mandatu to’o tinan 5 maske iha momentu ne’ebá ami kontra oituan iha ne’eba, maibé menbru barak dehan katak Pasensia labele ko’alia, ida ne’e desizaun menbru entaun asumi kargu ida ne’e to’o tinan 5 maske laran todan lós tambá servisu meudia ne’ebé tenki halo, tenki gasta ami-nia enerjia kuaje ami gasta ami-nia tempu bá iha FONGTIL ne’e, atu dehan katak fulan-fulan, lolos ami-nia papel presiza prezensa liu pontu ne’ebé maka ami tenki halo fulan ida dala-rua tambá de’it tenki rezolve bu’at balun iha FONGTIL.
Maibé hau-nia apresiasaun ba ita-bo’ot sira hamutuk ho hau-nia kolega sira iha ne’e prezidente konsellu, hakarak hateten katak ita-nia dialogu ida ne’e aberta, ita hadia ohin loron bu’at sira ne’ebé naksalak atu hadia halo los no ita sai husi ne’e sai ho informasaun ne’ebé lós informasaun ne’ebé klaru la ko’alia iha kotuk maibé ko’alia ho ema sira ne’ebé infrenta iha prosesu sira-nia laran, hanesan ne’e mak ami halo anual liubá iha loron 26 fulan novembru ami esklarese ami-nia aprosimasaun iha diretur nia oin la’os iha kotuk, ne’ebé ami hakarak ko’alia bu’at hotu, ami hakarak klarifika pontus por pontus ne’ebé durante ne’e sai polémika ne’ebé ami konsidera hanesan informasaun falsu durante ne’e, hateten katak prosesu koñesimentu ba diretor la iha bu’at ne’ebé ami halo tuir ami-nia gostu maibé ita-boot sira tenki hatene katak FONGTIL iha nia sistema ne’ebé rigoroju ne’ebé ita tenki la’o tuir nia dalan sistema sira ne’ebé estabelesidu iha polítiku internal tuir ita-nia estatutu ne’ebé ita tenki konsidera.
Ita konsidera mafatin menbru sira-nia hanoin menbru sira-nia hakarak maibé iha balun ita tenki rezeita iha balun ita tenki la’o tuir nia dalan ho desizaun ne’ebé halo balun laran-moras karik ida-ne’e ita tenki aplika hanesan ita foti desizaun ita la’os dehan buat hotu-hotu tenki lao los de’it maibé iha bu’at balun naksalak ita presiza halo dialogu, atu nune’e labele barallia labele prezudika kredibilidade FONGTIL iha sosiedade ninian oin, ita mak sosiedade sivil ita maka hadia sosiedade lori sosiedade sai ba Sivilijadu ne’ebé ho FONGTIL rasik iha”.
Sra. Mena Reis, husi ONG Hak Asasi Kemanusiaa (HAK) haklaru ka klarifika sira nia prezensa iha 28 Dezembru ba konselu fiskal FONGTIL, dehan. “Iha dia 28 ami bá tambá uja logo FONGTIL, maibé asina ne’e ami hakarak portavos ida asina ne’e iha ne’ebé? tambá diálogu ami hakarak ko’alia iha oin atu nu’une labele dehan ami invensaun, ami ohin haksolok tebes ho bu’at sira ne’ebé aprezenta, ami husu trasnparensia orsamemtu foti husi ne’ebé sira la aprezenta mai ami katak osan ne’e mai husi ne’ebé, ami husu nafatin, ami lori ami-nian estatutu FONGTIL maibé sira la responde.
Ami tristi tebes katak Señor ne’e la iha ne’e para atu bele klarifika, ohin ita-bo’ot sira ko’alia tiha ona, ita-bo’o sira uja osan par han hemu, pasiar, impresta bá privadu, iha tan balun mak ko’alia rezionalismu ida ne’e halo ami mós satiadu tambá ita sosiedade sivil ita la halo funsaun sensura ita la iha tok petisaun, sosiedade sivil hamrik atu hala’o advokasia negosiu para bele sai kontrolu sosial bá estadu, maibé iha ne’ebá hateten katak labele fó bá parte ida de’it ukun entaun tenki klarifika, ita lakohi atu sobu ita bá ida ne’e, Timor-Leste ida de’it, ami lakohi atu repete tan bu’at ne’ebé iha. HAK nian pozisaun iha momentu ne’e klaru kedas, ami la asina lista prezensa ne’ebé rezista tambá ne’e ilegal, ami mai atu observa, ne’e dunik ohin ami asina tambá ida-ne’e legal i fó menbru konsellu menbru nain lima (5).
Iha fatin hanesan husi fundasaun ETADEP, hateten. “ETADEP mós hanesan sai menbru fundador FONGTIL nian, ne’ebé ami-nia pozisaun ne’e hamrik iha klaran, hanesan fundador ami la sadere bá ida ne’ebá tambá hotu-hotu bele.
Primeiru hau hakarak atu ko’alia oituan bá prosesu ne’ebé mak hamosu polémika husi menbru sira ne’ebé maka hamosu polémika ne’ebé mak akontese ne’e mai husi karta petisaun karta petisaun ne’e ami husi ETADEP rasik mak asina tambá iha razaun, antes ne’e ami pesoalmente ko’alia ho ita-nia irmão Daniel nia aplikasaun bá kandidata, nia rasik seidauk atu halo asembleia nia rasik ko’alia katak nia hakarak deskansa tambá atu halo preparasaun bainhira lei desentralizasaun la’o ne’e nia atu kandidata bá prezidente autoridade Ermera tambá ne’e nia preparasaun, ho ida-ne’e ami lakohi asina petisaun tambá ne’e ami-nia direitu ne’e lakohi no ami fó fila. Ami klarifika katak estatutu fó tena bá inisiu prosesu, depois iha momentu ida-ne’e fo karta para atu bele halo esktra ordinária atu halo análiza situasaun ne’ebé ita garantia tebes halo inkontru foin lalais ne’e no asembleia ida-ne’e, relatoriu hotu-hotu aprova tiha ona signifika par la iha razaun ida para iha tempu ne’ebá mesmu balun esplika ona, maibé ne’e ita halo fali esktra ordinaria para bele hadia fali maibé ita ansi bele sai presaun ida bá ita, depois hau nu’udar regular estadu nia buka asembleia ida momentu kolega sira naton halo petisaun ne’e konforme ita-bo’ot sira simu ou lasimu, tambá ne’e maka ami iha razaun ida-ne’e.”
Discussion about this post