Reportajen : Meke Magno Nazaria
Diresaun Nasional Alternasaun klimátika no Ambiental husi Ministeiru Turismo hanesan departamentu ida ne’ebé mak halo kontrolu substánsia kímika, halao aprezentasaun kona ba polítika ambientál ba mudansa klimátika ba jornalista foin sa’e na’in sanulu (10) iha Workshop Radio Rakambia ne’ebé realiza iha salaun Centro Nasional Chega (CNC) Dili. 08-11 Outobru 2024.
Aleinde ne’e iha workshop refere, Oxfom hanesan Organizasaun naun- Governamental internasionál ida ne’ebé foka ba hamenus kiak, dezigualdade no injustisa iha mundu, hola parte sai oradór iha loron daruak iha worshop refere. (09 Outobro 2024.)
Tuir Orador Xefi Departamentu Kontrolu Subtensia Kimiku impropeza dé Ozon, husi Diresaun Nasional alterasaun Klimatika Jerasaun jerál Ambientál, Ministeriu Turismo iha ambientál, Sr. Luis dos Santos Belo halo nia Aprezentasaun esplika kona-ba impaktu mudansa klimátika ba ema nia moris no solusaun sira.
Luis hateten. “Alterasaun klimátika Katak akontesimentu mudansa temperatura, anin no udan ben akontese periodikamente iha tempu naruk nia laran, depois Mudansa klimátika bele define hanesan mudansa elementus klima inklui mudansa temperatura anin no udan ben ne’ebé mosu tanba atividade ita ema nian. Mudansa klimátika akontese, ne’e kontribuisaun mai husi fatin 2, ida tanba ita ema ninia hahalok no ida tan tanba natureza ne’ebé mak akontese, emisaun dioksida karbonu atmosfera mai husi ekuasaun Vulkaun (Foho rabenta ) ne’e natureza la’ós ita ema mak halo.
Mudansa kobertura rai, emisaun karbonu atmosfera mai iha husi karreta, motór, bisikleta. Se kolega sira mai ho motór ka karreta, signifika kolega sira mós kontribui ba emisaun dioksida karbonu atmosfera kontribui ba mudansa klimátika, tanba motór ho karreta ita uza mina kuandu mesín traballu nia hasai nia emisaun dioksida suar ba atmosfera. Naturalmente akontese erusaun ka lian melayu ita bolu Gunung Berapi tamba ita ema nia kontribuisaun.
Ohin ita tebe rai ho mina iha tasi Timor mak kontribui ba dezenvolvimentu iha Timor-Leste. Ita ohin iha pur volta 18 Bilaun iha Banku Central Amerika, maibé nia emisaun dioksida karbonu ba atmosfera sempre iha. No AMP sempre relata mai iha Governu kona ba ita-nia emisaun dioksida karbonu, maibé la’ós AMP mak relata, kompañia mak relata, kompañia sira ne’ebé halo perturbasaun operasaun iha Tasi Timor.
Iha ne’e indústria sira ne’ebé prodús meza, ropa sira ne’ebé ita uja, hodi kontribui emisaun dioksida karbonu atmosfera, sunu lixu mós kontribui emisaun dioksida karbonu atmosfera, kolega sira karik sa’e ró, aviaun no karreta ne’e mós kontribui ba impaktu alterasaun klimátika, Wain hira ema kolleita tiha no sunu fali hare kain sira ne’e hodi kuda fali buat seluk, uza peste sira ne’ebé la amigavel ho ambiente rega hare para atu hamate peste ,ita viajen husi Dili ba munisípiu sempre hare situasaun sira hanesan ne’e, halo tos muda ba mai tesi ai laran sira ne’e no sunu para udan monu rai bele kuda batar, sira ne’e mós kontribui ba hasa’e emisaun dioksida karbonu ba atmosfera, atividade hirak ne’e mak ita ema nia kontribuisaun ba asesmentu Global no hasai gastu ba atmosfera.“
Enkuantu Santos esplika kona ba atividade ekonomia ema moris fó impaktu ba temperatura mundu ne’ebé aumenta manas, no dadus husi departamentu meteorolojia hatudu katak iha tinan 2016 Dili 35 grau Celsius no Atauro 36 grau Celsius.
“ Iha Dili fatin kloot,ema hotu mai halo atividade ekonomia iha Dili, ezemplu mak iha danau Tasi 3. lolos ne’e fatin protejidu maibé ema halo hotu uma hodi hela ida ne’e estraga ambiente, wain hira ema barak liu moris presiza atividade ekonomia hodi sustenta sira nia moris, atividade hirak ne’e presiza enerjia, husi atividade sira ne’e mak hasa’e emisaun ba karbonu ba atmosfera, depois emisaun karbonu atmosfera akumula iha atmosfera ne’ebá, entaun halo mundu ne’e aumenta manas, sei ita la prevene, temperatura ne’e sei aumenta maka’as, iha tinan 2016 dadus husi departamentu meteorolojia hatudu katak Dili 35 grau Celsius no Atauro 36 grau Celsius.
Sei mundu aumenta manas, tanba ita ema nia kontribuisaun entaun emisaun karbonu akumula iha atmosfera hodi kontribui ba akontesimentu klimátika, udan mai ho volume ne’ebé maka’as no Governu ho ema la prepara atu simu konsekuénsia ida ne’e, ema barak mate no lakon sasán.” Dehan Luis ba jornalista foin sa’e sira iha salaun CNC, Balidi Dili ( 08/10/2024)
Dadus sentifikamente tuir ema sientista sira halo peskiza, iha relatóriu Internasional Panel Change (IPC) ne’e relata katak hahú husi tinan 2007 temperatura komesa sa’e, tasi ben aumenta sa’e kada tinan.
” Dadus husi relatóriu internasionál Panel Change husi tinan rihun rua sanulu resin hitu (2017) temperatura komesa sa’e, tasi ben sa’e husi 1,3 to 3,8 míl metro kada tinan husi 1961 to 2003, iha Timor-Leste ne’e ita-nia tasi ne’e sa’e 5,5 mil metro kada tinan, no iha dadus Internasional kona ba mudansa klimátika tasi ben sa’e globalmente iha mundu ne’e 0,88 cm kada tinan.
Rezultadu iha Portu Dili tasi ben tama liu rai maran, ami halo sujestaun no Governu halo adaptasaun foin submete hodi bele tahan tasi ben, iha igreja motél nia oin, tau mós fatuk iha Farol, iha relatóriu IPC tinan rihun rua sanulu resin haat (2014) hatudu katak iha pasífiku temperatura ne’e komesa sa’e husi 0,1 to 0,2 celsius iha tinan sanulu (10) nia laran.
Dokumentu ida husi CNC kona ba estudu alterasaun klimátika iha Timor-Leste to 2006 Oecuse sei maran dekor la iha bee, Suai maran la iha bee, área kosteira husi norte Lospalos to mota ain bee sei la iha no tasi ben mak sei tama to’o mai rai laran, entaun iha tempu ne’ebá komunidade sei susar be mós tanba bee la iha.
Dadus hatudu katak iha tinan 2013 UNDP halo estudu ida kona-ba ita-nia rai bokur sira iha Timor ne’e sanulu resin ualu porsentu de’it (18%), maibé ita-nia boot sira la aseita no dehan dadus refere la relevante ho situasaun iha Timor, sira haluhan katak timor ne’e nia top grafia ne’e foho de’it, Dili rai tetuk oituan de’it, ema mak okupa hotu hela no la iha prezervasaun bee.“
Sidade Dili la iha ona Spasu, sosiedade presiza iha konsiénsia atu kuidadu ambientál, tanba Konsekuensa husi alterasaun klimátika sei impaktu ba temperatura sa’e maka’as no zelu iha nasaun korea dé súl no norte bele nabeen tasi ben sa’e to’o metro 66 metru iha rai maran mundu nia leten, ne’e signifika Mundu sei mout.
“ Uluk iha Kaikoli ne’e hanesan fatin reserva ida ba bee nian, mais agora uma mak sa’e hotu, kanko sira ne’e ita troka hotu ba hela fatin, kuandu udan bosok de’it be sa’e ona, tanba Dili la iha ona espasu kulixaun sidade, lolos iha prosesu ornamentu territoriál ne’e di’ak, kuandu ita vizita ema nia sidade sempre iha kulixaun sidade para nia netraliza dioksida karbonu sira ne’ebá mak ita ema sunu rai, sunu lixu no karreta no motór nia suar sira ne’e tanba ai horis sira ne’e absolve dioksida karbonu, maibé iha Timor ita la iha espasu, governu muda oituan ema hotu dehan ladi’ak kontra direitu umanus, maibé sei ita halo buat ida la di’ak ita sei aumenta 3,5 Grau Celsiu ,Dili ne’e manas no ita sai bisikleta mós la bele.
Konsekuénsia husi alterasaun klimátika, kuandu temperatura ne’e sa’e maka’as, no zelu (es) iha korea dé súl ho korea norte nabeen,maka tasi ben sa’e to’o metro 66 metru iha tasi nia leten, signifika katak saida rai tetuk iha mundu ne’e lakon hotu, timor ne’e sei hela mak foho Ramelau ho kablaki de’it.” Luis akrasenta
Iha biban ida ne’e Orador Jerente Programa Justisa Klimatika Reprezantante husi Oxfom, Sr. Lucio J. Savio hato’o nia aprezentasaun primeiru kolia kona-ba Finansiamentu Klimatika.
Lucio afirma” Iha aprezentasaun ne’e primeiru ita sei ko’alia kona ba definisaun finansiamentu klimátika, depois ita sei koko intende di’ak kona ba saida mak baze legál ba finansiamentu klimátika rasik no nia prinsípiu sira, depois ita mós sei identifika mós rekursu sira finansiamentu klimátika iha Timor-Leste, entaun iha ne’e hateten katak, Finansiamentu klimátika mak suporta liuliu orsamentu husi Devolop Country ka Nasaun dezenvolvidu sira ne’ebé mak dezenvolve nia an atu adapta no metiga.”
“Daudauk ne’e iha termus foun ida sira bolu lakon no estragus, atu finansia atividade hirak ne’e hodi nune’e komunidade (maluk feto sira) bele metin hasoru impaktu husi mudansa klimátika, no iha ne’e Finansiamentu klimátika mak orsamentu ne’ebé nasaun sira dezenvolve an kleur ona, fo ba Nasaun sira ne’ebé foin dezenvolve nia an mak hanesan Timor-Leste, nune’e mós nasaun sira seluk ne’ebé tama lista nasaun ne’ebé ho dezenvolvimentu menus ka Estadu iha ki’ik oan. Entaun orsamentu ne’e mai atu hasa’e maluk feto sira grupu vulneravel sira liuliu ema ho defisiente sira no komunidade, ne’ebé dala barak hetan impaktu husi mudansa klimátika.
Tanba ne’e kolega jornalista sira ida ne’e importante tebes atu ita intende tanba daudauk ne’e ema hahú ko’alia kona-ba mudansa klimátika, maibé saida mak asaun konkretu sira atu ultrapasa ka atu metiga hodi adapta mudansa klimátika ida mak finansiamentu klimátika, tanba ne’e ha’u hanoin importante ita hotu atu intende.” Katak Lucio.
Iha aprezentasaun mós hateten Governu halo adaptasaun no metigasaun hodi responde ba mudansa klimátika, aleinde ne’e governu mós halo adaptasaun ba atividade ekonomia hodi bele responde ba iha dezafius ne’ebé mak agrikultura sira hasoru tanba impaktu husi mudansa klimátika ne’e rasik.
Katak Lucio “Ohin ha’u ko’alia adaptasaun, metigasaun no ha’u ko’alia mekanizmu foun ida mak lakon no estragus, entaun saida mak adaptasaun ne’e? iha ne’e adaptasaun ne’e refere ba oinsá ita halo ajustamentu ba impaktu husi mudansa klimátika ba komunidade. Ha’u fó ezemplu konkretu ida, se ita boot sira hare iha tasi ibun Governu ka Kompaña balun hada hela fatuk iha rai-henek nia leten, ida ne’e adaptasaun,Tanba hanesan ne’e ho mudansa klimátika tasi ben aumenta sa’e ba beibeik, sei ita la adapta no tau fatuk ne’e iha ne’ebá, tasi ben sei sai mai foti ita-nia rai maran balun.
Tinan-tinan kuandu udan mota tun, Governu halo parede ka bronjong hodi hada ba mota ninin sira ne’e, ida ne’e bolu adaptasaun, oinsá ita adapta para rai ne’e la bele kontinua monu, ida ne’e adaptasaun Infranstruktura, maibé adaptasaun ba atividade ekonomia mós iha. Ohin aprezentasaun husi Banku mundiál hateten, tanba saida mak komunidade barak la halo ona atividade Agrikultura tanba razaun ida mak mai husi impaktu mudansa klimátika, tanba udan ben la iha no be maran hotu no irrigasaun sira hetan estragus hotu, entaun atu halo adaptasaun ba ida ne’e, orsamentu ne’ebé ita temi ohin (Developt Country) bele mai atu hadi’a irrigasaun, para bele rai be’é hodi ita uja ba halo atividade agrikultura no buat seluk tan iha área rurál.“
Objetivu husi halo adaptasaun hodi bele rai udan ben iha rai okos hodi bele fó moris ba ai horis iha tempu bailoron, no mós halo metigasaun atu bele redús atividade ema nian ne’ebé mak kontribui ba mudansa klimátika.
Luis Haklean.” Iha timor iha ONG barak halo, ezemplu hanesan Prematil, sira halo konservasaun bee, rai udan ben, iha foho leten sira keé debu depois kuandu tempu udan, udan ne’e rai iha debu atu bee ne’e bele absolve ba rai nia okos hodi fó moris fali ai horis iha foho ninin sira ne’e, tanba udan ben ne’e ita rai iha ne’ebá, sei ita la rai udan ben ne’e tun direita ba tasi, tanba ne’e atividade sira halo tanba adapta, bee ne’e bele rai para tempu bailoron bele uza fali ba atividade agrikultura, ida ne’e mak ita bolu adaptasaun ne’e.
Ema hetan moras, tanba mudansa klimátika, ezemplu udan ben aumenta makas moras oin-oin bele mosu, entaun bele mós liu husi fornesimentu asisténsia saúde, Seluk tan mak ko’alia kona ba metigasaun, metigasaun ne’e refere ba oinsá atu redús atividade ema nian ne’ebé mak kontribui ba mudansa klimátika ne’e, ezemplu se ita boot sira sunu fo’er arbiru, ahi suar sira ne’e sei kontribui atu aumenta ita-nia atmosfera ne’e aat liu tan, nia sei istraga atmosfera no kontrubui ba ozon, entaun aktividade metigasaun mak atu redus aktividade sira hanesan ne’e , ezemplu hanesan se fabrika boot ka ita nia investimentu iha mina ho Gas, sei ita kontinua investe iha ne’eba maka ita nia planeta ne’e sei kontinua foer no manas, entaun aktividade metigasaun mak atu redus ida ne’e, tanba ema barak koalia kona ba micro power, solar panel no win power, uja ona energi sira seluk atu nune’e bele fo balansu ba ita nia planeta ne’e, entaun orsamentu balun ne’ebe ohin mai mos ba aktividade metigasaun ne’e ”
Lakon no estragus ne’e refere ba saida mak estragus sira ne’ebé akontese ka lakon sira akontese maski koko ona atu adapta, maibé ne’e kontinua akontese tanba impaktu mudansa klimátika, no nasaun Dezenvolvimento sira maka sai hanesan autór primeiru ba akontesimentu mudansa klimátika tanba ne’e sira tenke responsabilidade hodi apoiu orsamentu ba nasaun ki’ik sira ne’ebé hetan impaktu husi mudansa klimátika.
Lucio afirma “ Ha’u fó ezemplu sei tasi ne’e nia volume sai beibeik no Governu koko hada fatuk sira para satán be la bele kontinua sa’e, maibé tanba impaktu husi mudansa klimátika aumenta boot entaun fatuk ne’ebé ita tau iha ne’ebá mós la bele tahan ona, tasi ben ne’e liu tiha no kontinua mai rai maran no foti tan rai maran balun, ne’e mak dehan lakon no estragus. Ita koko adapta ona maibé forsa natureza ita la bele aguenta, entaun nia afeta ba lakon, komunidade ne’ebé mak halo tos no natar besik tasi ibun, sira nia natar no tos hetan estragus, ne’e mak bolu dehan lakon no estragus, é depois tanba saida maka nasaun boot sira ne’e tenke fó osan mai Nasaun ki’ik sira? Atu ita uza ba metigasaun, adaptasaun no lakon no estragus.
Tanba tuir estorikamente nasaun riku sira ne’e maka autór primeiru ba akontesimentu mudansa klimátika, sira mak kontribui maka’as ba mudansa klimátika ne’e, to ohin loron sira kontinua aumenta fábrika boot no prodús buat oin-oin iha rai okos, halo dezenvolvimentu maibé la iha balansu no ita kontinua estraga ita-nia planeta ne’e.
Iha lista Nasaun iha rua nulu resin haat (24) , ida ne’e dadus sientífiku la’ós ita mai atu ko’alia buat mamuk, maibé dadus mai husi AIPezi Internasional Panel ba mudansa klimátika sira mak identifika ida ne’e, entaun tanba sira nia aktu no hahalok kontribuisaun ba mudansa klimátika mak sira presiza apoiu orsamentu finansiamentu klimátika ba Nasaun sira ne’ebé hetan impaktu barak liu husi mudansa klimátika ne’e, inklui Timor-Leste, ida ne’e la’ós ajuda maibé komprensaun, iha baze legál, Ita hatene iha konvensaun ne’e iha tan akordu ida, akordu ne’e naran akordu Paris halo iha Franca iha tinan 2016 ne’ebé hatete katak, maski mudansa klimátika ne’e akontese mundu rai klaran, ema hotu no nasaun barak mak hetan impaktu.
Maibé ita iha responsabilidade ne’ebé diferente atu rezolve problema ne’e,, ita uza osan ne’e ba halo atividade mitigasaun, adaptasaun no lakon no estragus. Tanba ne’e mak maski Nasaun hotu hetan impaktu husi mudansa klimátika maibé ita-nia responsabilidade diferente, no refere mós ba kapasidade Nasaun ida nian atu hasoru mudansa klimátika ne’e.“
Nasaun ne’ebé dezenvolve an kleur ona presiza fó finansiamentu klimátika ba Nasaun sira ne’ebé foin dezenvolve nia an liu husi metigasaun, adaptasaun, no lakon no estragus.
Entaun iha Timor-Leste se mak fó finansiamentu klimátika?
” Iha Timor-Leste Nasaun sanulu (10) mak fó ona finansiamentu klimátika, iha mundu daudauk ne’e sira mak rejista ona hodi fó orsamentu ba nasaun sira ne’ebé mak foin dezenvolve an, no hetan impaktu barak liu husi mudansa klimátika, nasaun ne’ebé mak fó osan mai Timor-Leste mak Australia, Nova Zelandia, Portugal, German, Union Europea, Japaun, Swendia, Amerika.
Ida importante ba kolega sira atu buka hatene, osan ne’e mai uza ba saida, tanba daudauk ne’e ami mós halo hela peskiza ida no fulan oin sei remata no ami mós bele fahe tan ba kolega sira, ezemplu Australia nia osan hira mak fó ona mai Timor, hira mak deve no hira mak suporta de’it, sira fó hanesan forma deve, maibé sira reklama ba iha finansiamentu klimátika lolos ne’e ladún loos, tanba orsamentu ba finansiamentu klimátika lolos la bele ho forma deve, Nasaun boot maka estraga ona planeta, sira iha obrigasaun hodi fó komprensaun la’ós deve, maibé dala ruma ita la monitoriza, tanba ne’e kolega média sira la koko intende ida ne’e ho di’ak no kle’an mak sira sei depozita ba nasaun boot sira, sira dehan ami fó ona osan ne’e ba Timor hodi halo ida ne’e, maibé mai fali ho forma deve, lolos la bele deve.
Iha akordu PARIS ne’e hatete katak, osan hira mak sira sei fó mak Bilaun atus ida ($100 Bilaun), entaun nasaun boot sira hotu kada tinan tenke mobiliza orsamentu ne’e fó mai Nasaun ki’ik, Nasaun kiak no Nasaun sira ne’ebé mak nia dezenvolvimentu iha kotuk liu.
Ohin ha’u hateten katak Bilaun atus ida ($100) ne’e, iha dadus rejistu hotu iha database Organizaaun kooperasaun ba dezenvolvimentu, maibé to de’it iha Biliaun Sia nulu resin rua ($92) la to iha Bilaun atus ida ($100 Bilaun) entaun kada tinan sira nunka atinji maski sira tau iha komitmentu katak presiza mobiliza orsamentu maibé nunka realiza, ida ne’e sira hatama hotu deve, sira konta osan ne’ebé mak fó ba nasaun ki’ik sira ho forma deve.“
KOP hanesan konferénsia Internasioanl ne’ebé foin estabelese iha tinan 2017,konferénsia Intenasioanal ida ne’e hanesan eventu ba Nasaun hotu hotu hasoru malu hodi halo negosiasaun ka enkontru kona ba mudansa klimátika.
“Ami Oxfam kolega sira halo peskiza iha nivel rejionál no globál identifika katak lolos iha tabele ne’e sira over klaim reklama liu,Orsamentu ba lakon no estragus ne’e nia mekanizmu ne’e foun, foin hetan aprovasaun iha KOP tinan 2017 iha Ezipto, KOP mak konferénsia internasionál ida Nasaun hotu ne’ebé mak ratifika ona konvensaun Internasional mudansa klimátika, hasoru malu iha eventu ne’e atu halo negosiasaun ou enkontru kona ba impaktu husi mudansa klimátika ne’e, kona-ba trajetu sira ne’ebé sira hateten katak kada tinan orsamentu Bilaun atus ida ($100 Bilaun) ne’e, sira ba hasoru malu iha ne’ebá, nasaun boot sira aprezenta no Nasaun ki’ik sira direitu atu hetan orsamentu mós ba iha ne’ebá para atu halo negosiasaun, atu kontinua husu sekarik orsamentu ne’e lato’o iha momentu eventu ne’e mak ita foin husu.” Luis hakotu
“Istória ida-ne’e produz ho apoiu hosi Rede Jornalizmu Rai, Internews no Projetu STRIDES.”
Discussion about this post