By Ekipa Radio Rakambia
Sekretáriu-Jerál ONU, António Guterres, fo mesajen ba PN. 30/08/2024. By Cristiana Belo
Iha komemorasaun aniversáriu Referendu Timor-Leste ba dala 25, ne’ebé hala’o iha loron 30 Agostu 2024, iha Estádiu Munisipál Dili, Timor-Leste, Sekretáriu-Jerál ONU, António Guterres, espresa nia emosaun kle’an no rekoñesimentu ba papél krusiál ne’ebé povu timoroan hala’o iha luta ba ukun rasik-an. Iha ninia diskursu, nia destaka katak liberdade Timor-Leste hetan tanba rezisténsia eroika ne’ebé aguenta sirkunstánsia difisil durante dékada barak nia laran.
Serimónia movimentu ne’e hetan partisipasaun hosi dignitáriu sira, reprezentante sira hosi nasaun oioin no membru sira hosi komunidade timoroan, ne’ebé halibur hamutuk hodi selebra reziliénsia no determinasaun hosi povu Timor-Leste. Eventu sira loron nian inklui aprezentasaun kulturál sira, omenajen sira ba eroi sira luta nian ba independénsia no apelu foun ida ba dame no progresu, hodi destaka importánsia hosi futuru ida ne’ebé promisór ba nasaun.
António Guterres reforsa kompromisu Nasoins Unidas nian hodi apoia Timor-Leste iha esforsu kontínuu sira hodi ultrapasa dezafiu sira ne’ebé maka nasaun ne’e hasoru, hodi destaka importánsia hosi serbisu hamutuk hodi garante katak realizasaun sira independénsia nian tradús ba melloria tanjível sira iha timoroan sira nia moris. Sekretáriu-Jerál konvida ema hotu-hotu ne’ebé prezente atu halibur forsa hodi favorese Timor-Leste ida ne’ebé forte no reziliente liután, hodi selebra la’ós de’it pasadu, maibé mós futuru ne’ebé hamriik iha nasaun nia oin.
“Atu hato’o emosaun kle’an ne’ebé ha’u sente hodi partisipa iha aniversáriu loron gloriozu ba dala 25 iha ne’ebé povu Timor-Leste vota hodi garante nasaun nia independénsia, no katak ida ne’e foin bele hetan grasa ba rezisténsia eroika Timor-Leste nian, ne’ebé reziste durante dékada barak iha sirkunstánsia sira ne’ebé susar liu. Loron 25 fulan Setembru só bele tanba rezisténsia timoroan sira nunka rende. Ha’u labele haluha katak, iha obra lubuk ida ne’ebé, nu’udar Primeiru-Ministru Portugál, ha’u buka atu konvense ema barak tebes, presiza garante direitu internasionál no respeita povu Timor-Leste nia autodeterminasaun.” Espresa António Guterres.
António Guterres afirma. “No iha ne’e ha’u hakarak fó omenajen no korajen ba Prezidente Habibie husi Indonézia hodi aseita akordu ida ne’ebé prevee konsulta populár kona-ba autodeterminasaun povu Timor-Leste nian. No iha akordu, kalan ne’eba Portugál kalan, iha ne’e loron, iha kalan ne’ebá ne’ebé labele haluha iha loron 25 fulan-setembru, bainhira ami hetan informasaun no temi barak liután hafoin notísia katak ema sira mai rihun ba rihun hosi foho atus neen atu vota no hakilar ba independénsia Timor-Leste nian. Momentu sira ne’ebé labele haluha, momentu ksolok no emosaun nian ne’ebé, infelizmente, tuir kedas ho semana sira ho preokupasaun no angústia ne’ebé maka’as tebes ho violénsia aat ne’ebé kona Timor-Leste no ho risku hosi masakre povu timoroan nian, kombatente sira hotu bolu atensaun husi komunidade internasionál katak intervensaun ida ne’ebé sei garante katak ema timoroan nia vontade sei hetan respeitu no katak Timor-Leste sei sai nasaun independente ne’e absolutamente esensiál. Iha ne’e ha’u hakarak hato’o ha’u-nia admirasaun kle’an ba faktu katak Timor-Leste sai nu’udar país demokrátiku ezemplár, ho respeitu kle’an ba direitus umanus no nu’udar parseiru ne’ebé kredivel tebes husi komunidade internasionál. Nasaun membru sira hosi komunidade País sira Lian Portugés nian no Nasoins Unidas iha asaun permanente hodi defende valór sira ne’ebé importante liu hosi sosiedade internasionál, hodi defende Karta Nasoins Unidas nian no hodi garante katak direitus umanus hetan respeitu, no nasaun admiravel ida ne’e ne’ebé Ohin ita selebra iha ne’e.”
“Maibé nasaun ne’e hasoru dezafiu boot. Ida-ne’e nasaun ida ne’ebé presiza garante ba nia sidadaun sira seguransa ai-han, edukasaun ho kualidade, kuidadu saúde ho kualidade no buat barak seluk tan ne’ebé, infelizmente, solidariedade internasionál seidauk to’o. Iha ne’e ha’u hakarak apela ba determinasaun governu Timor-Leste nian no atu garante diskusaun ba objetivu hirak ne’e. Ha’u mós hakarak apela ba solidariedade internasionál ne’ebé maka’as hodi fó apoiu ba Timor-Leste iha funu ba ukun rasik-an, iha funu ba demokrasia, nune’e bele manán mós funu ba dezenvolvimentu. Ha’u sente orgullu liuliu tanba, nu’udar Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian, ha’u haree Nasoins Unidas organiza referendum no luta nafatin hamutuk ho povu Timor hodi konsolida demokrasia. Ho ninia membru balu, timoroan hotu prontu atu lakon sira-nia vida ba independénsia Timór nian, no ha’u agradese tebes ba sira hotu ne’ebé, iha bandeira Nasoins Unidas nia okos, kolabora iha obra admiravel ida-ne’e no iha konstrusaun foun ida-ne’e Timor livre no independente. Ha’u hakarak garante katak Nasoins Unidas solidariedade nafatin ho povu timoroan no katak, iha funu dezenvolvimentu nian, sira bele konta ho ita, sira bele konta ho ita-nia luta no solidariedade, ho ita-nia luta hodi apoia sira-nia estratéjia dezenvolvimentu.” Dehan António Guterres.
Diskursu Xanana Gusmão, kampu Foot ball, Dili, Timor – Leste. 30/08/2024.by Arcancia Monis
Hamutuk ho Povu, Sua Excia Primeiro Ministro Repúblika Demokrátika de Timor-leste , Dr. Sr. Kai Rala Xanana Gusmão selebra loron komemorasaun konsulta Polular 30 de Agusto 1999 ba dala rua nulu resin lima (25), iha Estadion Munisipál Dili , loron Sexta Feira , ( 30 Agostu 2024.)
Komemorasaun ba Loron Konsulta Popular atu fo hanoin fila fali ba Povu Timor kona- ba Povu Timor sira nia luta iha pasadu, hodi determina ukun rasik an, hodi lembra fila fali joventude heroik sira nia sakrifísu, sira nia ran no ruin ne’ebè fakar iha Rai Timor laran tomak.
Iha Diskursu Komemorasaun Konsulta Popular, Sua Excia Primeiro Ministro, Sr. Kai Rala Xanana Gusmão fó hanoin ba Joventude Timor-leste sira atu aproveita estuda hodi prepara sira nia an, prepara sira nia mentalidade hodi bele hadi’a rai ida ne’e iha futuru.
Sua Excia Primeiro Ministro, Sr. Kai Rala Xanana Gusmão hateten “ Ba tiu, tia sira,Pae, Mae sira, Avo sira, ne’ebé durante tinan rua nulu resin haat (24), kaer hela mehi bei ala sira nian atu Rai ida ne’e hetan ukun an, sira mate la husu buat ida, mate ho de’it hanoin katak ho sira nia terus, sira nia ruin ne’ebe fakar iha Timor laran tomak , Rai ne’e bele ukun an e povu bele moris di’ak, tanba ne’e ita nia Governo, liu liu ba ita nia Joven sira, agora tempo atu aproveita estuda sai matenek, hetan kapasidade tanba Rai ne’e sei entrega ba imi, Joven sira ita hamutuk, ho grupu sira, lao nafatin ba, tulun nafatin ba, liu liu imi Joven sira, kuda imi nia mentalidade , kuda imi nia kompertamento , sai Empresarial ba an rasik, haree Rai ida ne’e, tanba ita hetan ho ran, tanba kuda imi nia komportamentu, sai Empresarial ba an rasik, haree Rai ida ne’e, tanba ita hetan ho raan, tanba sakrifísiu, tanba ruin.”
Aleinde ida ne’e PM Xanana hatete, Povu rasik maka determina ukun an, Povu maka ba halo votus, maske povu la ho preparasaun maibé Joventude Heroik sira konsege organiza povu tomak hodi luta ba referendum ida ne’e.
“ Povu Timor-leste tomak, iha fatin hotu hotu, ita hamutuk selebra loron boot ida ne’e , Povu mak halo funu, Povu mak hamriik , maibé la bale haluha katak, atu prepara ba Referendum, Joao Lusiza, Luiso Monteiro ho maluk sira seluk, la’o hale’u Timor tomak, hodi organiza no fó hatene ba Povu. Povu la konsege prepara an, Povu determinadu atu ukun an , mehi bei ala sira nian, ne’e ita hatene, Maíbe Organizasaun plaedestina , Joven sira la prepara an ho laran, la partisipa ho matenek, ne’e duni ita mós tenke Prestasimonase ba Joventude Heroik sira ne’e, imi mak organiza Povu tomak, Povu maka brani, Povu maka ba vota.” tenik Xanana .
Timor leste presiza hein tinan sanulu resin neen (16) nia laran, hodi hetan apoiu Komunidade Nasaun internasional kolia ba Portugal ho Indonesia kona ba problema Timor , tanba Timor sei labele duni nia inimigu ho kilat.
“ Ita hein tinan sanulu resin neen(16) atu Komunidade Internasional, Komunidade nasaun zonidas bele kolia ho Portugal ho Indonesia hodi buka daudauk dalan hodi solusaun problema iha Timor, ita hatene katak ita labele duni Inimigu ho kilat, ita la simu kilat musan ida husi liur , tanba ne’e maka iha tinan rihun ida atus sia, sia nulu resin tolu (1993) ita aprezenta proposta solusaun aprezenta dó sosiál ba Governo Indonesia hodi husu referendum, ida ne’e mak agora ita temi dehan Resolensia , determinasaun , korajen atu simu nafatin sakrifísiu oin oin, husi rezisténsia pladestina, husi joven sira, barak mós mate , maibè balun mate, ida seluk dehan ha’u tenke kontinua ita nia servisu, ida ne’e maka determinasaun ida ne’ebé ita nia Povu tomak hala’o.” Dehan Primeiro Ministro.
Enkuantu , Sua Excia Primeiro Ministro hatutan, Povu Timor tenke hatene agradese ba Organizasoés Movimento Soliridade ne’ebé fo apoiu no korajen mai Timor hodi ukun an.
“ Tinan tinan ita lakon hela de’it votus iha Nasaun zonidas, nune’e ita mós tenke prestamonaze ho Koviana , bainhira nia tama iha kompromisu boot atu rezolve kazu Timor- leste , ita mòs labele haluha katak, sei ita la simu kilat musan ida husi li’ur, apoiu polítika morál mai husi Povu, Movimento Soliridade Internasionál maka halo katak, ita bele fiar, enkuantu Governo sira nonook, balun fa’an kilat ba Indonesia hodi oho ita, Povu husi Rai seluk barak tebes hamriik fo apoiu ba luta ida ne’e, ba justisa ida ne’e, tanba ne’e nuda’ar Povu tenke agradese ho Organizasoès Movimento Soliridade iha Rai barak ne’ebé fò nafatin korajen.” Dehan Primeiro Ministru.
Primeiru Ministru haktuir. “ Ohin ita selebra ba tinan rua nulu resin rua (22) ona nuda’ar Rai ne’ebé kaer nia destinu, Estadu seidauk kompromisu Lei tomak, tanba ita nia presensaun ba ukun an la’ós hetan bandeira ne’e de’it, hetan internasionál, hetan Presidente ida, hetan Parlamento ida , Governu no justisa, Lae, ita nia presensaun depois sira ne’ebé mate ba ukun, hodi Povu bele moris di’ak, ba ita hotu hotu atu tau interese ba Povu ida ne’e nian ho Rai ida ne’e ba uluk, se lae, hanesan agora daudauk ita sa’e ba área Rural, ferik katuas sira ne’ebé krekas ho mama malus dehan imi iha ona ukun an, ami sei iha integrasaun laran, hamlaha, moras, uma laiha, moris aat .”
Joventude tenke prepara sira nia an , tenki iha matenek, no mentalidade atu nune’e bele serví ho laran, serví ba Povu no Nasaun Timor, tanba povu maka nain ba ukun an.
“ Tanba ne’e ita tenke fé, ita nia mentalidade husi agora ba oin , tanba ita nia Estadu sei fraku, fraku katak ita nia institusaun seidauk di’ak, seidauk iha Kbiit, hala’o servisu serví rai ida ne’e no serví Povu ida ne’e, maibé ita sorti, ita nia Estadu la hanesan fatin seluk, Nune’e husu ba Joven sira atu prepara an, iha matenek, iha karakter, iha mentalidade, prepara an hanoin katak, servisu karik labele hanoin de’it an ho amigu sira, serví Rai ida ne’e, serví Povu ida ne’e tanba Povu maka na’in ba ukun an.” Tenik Primeiro Ministro.
Intervista, Presidenti Parlamentu Nasional. PN, Dili, TL. 30/08/2024. by Arcancia Monis
Iha biban ida ne’e Presidente Parlamento Nasional, Sra. Fernanda Lai fo parabens tanba Timor-leste sai nasaun ida ne’ebè promove, no ita nia demokrasia di’ak liu kompara ho nasaun seluk.
Presidente Parlamento Nasional Sra. Fernanda Lai Hateten “ Timor-leste sai nasaun ida ne’ebé promove, tanba ita ho indonesia ita relasaun di’ak , depois demokrasia iha Timor- leste la at liu kompara ho nasaun seluk, tanba ne’e maka ita nia konflitu , dezentenementu se normal .”
Mensajen ne’ebè forte no pozitivu liu ba povu Timor husi Presidente Parlamento maka , ita Timor-leste bele hamutuk ba Vota ba independénsia no ita fó benefísu ba ONU hodi kolia iha publik.
Sra. Fernanda Lai hatutan “Mensajen pozitivu maka katak, ita konsege iha momentu 1999, ita hamutuk ba vota ba ita nia independénsia, segundu ita mós bele hamutuk diskute kona – ba sasán dezentendimentu, iha demokrasia ita sempre tau hodi rezolve ita nia solusoés, no Timor- Leste nia susesu ida maka , fó benefísiu ba ONU hodi kolia iha publik, enkuantu iha situasaun agora ke funu iha ne’ebé ne’ebé seguransa ONU nian laiha funsiona, ne’ebé nasaun Timor leste la’ós de’it deve nasaun zideos maibé nasaunz zidoes deve mós nasaun Timor , ho susesu ne’ebé ita haree iha situasaun agora.” Tenik Fernanda.
Luta husi feto sira uluk maka agora iha feto barak bele hetan pozisaun iha bankada importante kadeira Parlamento Nasional Timor-leste.
“ Papél feto hatete katak, luta husi feto sira uluk ne’e maka sai solusaun ha’u sai primeira prezidente iha Timor-leste, iha diskursu nia hateten luta ne’e sei naruk, maibé parabéns tanba iha meja estadu maioria feto hetan kadeira barak iha bankada importante.” Fernanda rekoinese
Enkuantu Sra. Fernanda hatuan , Luta Timor-leste la fasil, tanba ne’e maske ita servisu ho setór rai laran maibé bele rekoinesidu iha Mundu.
“ Luta Timor-leste ne’e la fasil maibé tanba ita hamutuk hodi vota , tanba ne’e maka ohin iha feto ida hatete ona katak, ha’u bele mate maibé ha’u entrega ona nasaun ne’e ba ha’u nia oan sira, ida ne’e maka ita hato’o, presiza servisu ho setór iha rai laran maibé bele rekoinesidu iha mundu, tanba asuntu ne’e liga ho parte barak ne’ebè ita hola parte ba, ligadu ho FDTL sira, Polísia sira ne’ebé estabelesimentu ho pás, ita hola parte iha fatin barak ne’ebè bele sai ezemplu ba mundu. ” Fernanda hakotu.
Discussion about this post