Reportajen : Meke Magno Nazaria
Ministra Saùde Sra. Odette Maria Freitas Belo halo abertura ba iha sorumutu Joint Anual Health Sector Review Meeting , enkontru avaliasaun entre ministerìu saùde ho parseiru sira ne’èbe mak durante ne’e fò apoiu ba iha ministerìu da Saùde, atividade refere realiza iha loron kinta feira (23/02/2023) salaun Mahoka -Dili, Timor-Leste.
Objetivu husi Sorumutu ida ne’e atu deskuti kona-ba atividade no programa sira ne’èbe ministerìu da saùde no parseiru sira defini hamutuk iha tinan kotuk, no atu haree mòs ba indikadores sira ne’èbe sira tau ona, no sei koalia kona- ba problema ne’èbe mak infrenta iha tinan 2022 no nia difikuldade saida de’it.
Atividade ida ne’e hetan apoiu husi WHO, Unicef , Australian Aid, USAID, no sei hala’o iha loron rua nia laran, hahu husi data 23 Fevereiru to’o 24 Fevereiru 2023.
Ministra Saùde Sra.Odette Maria Freitas Belo informa, Diresaun Gabinete Politìka Coperasaun (DGPC) sempre realiza enkontru avaliasaun entre Ministerìu Saùde ho parseiru sira iha kada tinan.
Tuir Ministra Saùde Sra. Odette Maria Freitas Belo hateten ” Ha’u hakarak hato’o de’it dehan ami nia Diresaun Gabinete Politìka Kooperasaun nia planu ne’e tinan ida sira sempre halo enkontru avaliasaun entre ministerìu da saùde hamutuk ho parseiru sira, atu hare indikadores sira ne’èbe mak ita tau , tarjeitu sira ne’èbe mak ita defini hamutuk iha tinan 2022 ita atinji ka lae, problema iha ne’ebe , nia difikuldade saida de’it, ita deskuti hamutuk atu nune’e, hare fali atividade sira , programa sira, prolema sira ne’ebe mak infrenta iha tinan kotuk ami bele hadi’a fali iha tinan 2023.
Ha’u hanoin ita iha parseiru lubuk ida por ezemplu ha’u bele koli’a kona-ba rekursu humanu iha kapasitasaun husi organizasaun mundìal da saùde. Hare liu ba iha kuidadu primarius nian, depois treinamentu sira ba iha kuidadus primarius nian mòs ita kontinua halo, kampañia sira ne’èbe mak ita prepara , e hala’o hela iha tinan rihun rua rua nulu resin rua (2022) too agora , kontinua halo para atu bele halo prevensaun ba iha moras inveksiozu sira , liu liu ba moras sira ne’èbe bele kombate liu husi vaksina, nafatin ita koli’a kona-ba, moras COVID-19, karik ate 2022 to agora kazu ne’e kontinua iha, ita bele dehan fulan ida kazu ne’e bele iha ida ate rua , ne’èbe mak ita iha tratamentu ba sira la’os tratamentu ida oinsa ne’e maibè ita husu para oinsa sira atu bele kontinua hela.“
Ministra Saùde sujere ba SAMES, nafatim Kolabora ho parseiru dezenvolvimentu sira hodi rezolve Problema Aimoruk. No estuda situasaun global no problema globais ne’ebe mak liga ho funsionamentu aimoruk.
“ Atividade sira ne’e, kontinua halo iha area rekursu humanu nian ho Kuba, por ezemplu ita haruka ita nia medìku sira ba hasa’i sira nia espesialidade, ida ne’e akordu ida ne’èbe mak ita halo. Iha buat balun ita seidauk konsege halo, liu liu ba sentru konkluiza nian , ida ne’e todan oituan , ha’u espera katak ita bele halo netik buat ruma ou ita bele hahu netik buat ruma iha tinan 2023 nian , prontu ho programa seluk hanesan haforsa sistema saùde nian liu husi apoiu USAID , ita konsege produs ita nian protokolu sira ba avaliasaun dezempeñu nian , no mòs referensia ba profesional Dili liu liu ba iha kuidadus primarius nian , komu iha asuntu lubuk ida ne’èbe mak servìsu hamutuk ho ita nia ajensia sira ho ita nia parseiru sira ne’èbe mak ita bele haree iha ne’èbe, iha problema balun ne’èbe mak ita sei infrenta hela liu liu ba iha aimoruk, ida ne’e ha’u espera katak oinsa mak sira bele apoiu ita ,maibè ida ne’èbe mak sira bele apoiu ita mak liu husi treinamentu sira iha area aprojuv, oinsa atu halo aprovajenamentu liu liu iha tempu COVID-19 ne’èbe mak sasan sira ne’e muda hotu iha parte seplai C nian , la’os iha seplai C ne’eba mak ita kolia iha rai laran maibè seplai C ne’ebe ita kolia entermus nasionai internasional , oinsa mak atu vabrika sira perpara sira nia aimoruk atu lori mai iha nasaun sira ne’ebe kiik hanesan ita , ida ne’e mak Sames presiza servìsu hamutuk ho ita nia parseiru sira katak estuda di’ak liu tan prosedumentu sira, situasaun global , problema globais ne’ebe mak ita infrenta liga ho funsionamentu aimoruk nian.“
Ministra Odete hatutan. “Iha parseiru lubuk ida mak fò apoiu ba iha Ministerìu da saùde, parseiru mai husi ajensia sira ne’ebe mak iha Timor laran, Atualmente, Australia liu husi DIVAT, DSSD. Ita ho Japaun liu husi JAICA, Korea liu husi Koika, no Kuba ho Nevazelandia. Kopersaun ne’e ko’alia kona-ba vasinasaun COVID-19.”
Relasiona ho Hospital tolu ne’èbe mak hetan apoiu husi banku mundìal, hospital tolu ne’e sei harii iha munisipìu Viqueqe , Lospalos no Ermera, projetu ida ne’e konkretu ona para atu bele ezekuta.
“ Hospital tolu ne’ebe mak apoiu husi banku mundial ne’e seidauk hala’o maibè ita iha ona dileberasaun ida ne’èbe mak hala’o ona iha semana kotuk, kona-ba asuntu finannas nian, ne’èbe mak presiza ministerìu finannas mak bele iha asinatura buat ruma ho banku mundìal, ida ne’e projetu ne’èbe mak klaru, konkretu ona para atu bele ezekuta , ita hetan ida ne’e ba munisipìu tolu , viqueqe , Lospalos no Ermera, agora Ermera nian mak ita sei iha hela defirensia ideas ba lokasi, fatin lokal ne’èbe mak ita hakarak harii hospital , ida ne’e ministerìu da saùde presiza deskuti fila fali ho ita nia adminìstrador munisipìu para atu haree dalan ida ne’èbe mak di’ak liu , haree mòs ba montante orsamentu ne’èbe mak aloka husi fundu ida ne’èbe mak iha , tanba fundu ida ne’e la’os gram maibè fundu ida ne’e liga liu ho imprestemus, maske ita nia osan rasik maibè ita mòs tenke haree osan ne’e ninian montate hira, oinsa mak osan ne’e nia montante ne’èbe mak iha ne’e , bele rezolve buat hotu hotu ne’èbe mak ita hakarak ka lae , ezemplu hanesan fatin ne’èbe mak foun, se ita hakarak lori projetu ne’e ba, oinsa ita nia preparasaun, mais se karik ba ami ministerìu da saùde , ida ne’e kompetesìa tomak adminìstrador nian ,adminìstrador sente katak nia bele perpara , kondisoes , estrada ,ahi, be moos , buat hotu iha tempu ne’èbe mak badak atu nune’e bainhira kuandu osan ne’e aprova ona atu bele ezekuta. Ita laiha tan ona problema kona- ba estrada atu tama ba fatin foun nian tanba ha’u apoiu tebes administradór hakarak atu halo nia planu organizasaun ne’e , ita labele tur de’it tenke halo preparasaun saida mak bazeia ba relatòriu enkontru ne’èbe mak sira halo hamutuk, Banku mundìal normalmentu sira halo tiha sira nia investigasaun, levantamentu sira ne’e , sira iha dokumentus naran eight memo ne’ebe mak ita hotu tenke lee ida ne’e atu nune’e bainhira kuandu ita atu aprova dokumentus ida ne’e, ita laiha objesaun ba dokumentus ida ne’e, kuandu loos ona ,projetu ne’e ita hala’o.
Ha’u apoiu tebes munisipìu viqueqe tenke hetan hospita foun ida, agora ida ne’e parte saùde nian ho administrasaun Estatal para bele iha diskusaun di’ak para bele fò rezultadu ida di’ak ba ida ne’èba.“
Entretantu Diretòr servìsu Saùde Lautem Anastacio da Cruz inforna kona-ba aimoruk sira ne’ebe mak stok out iha fulan janeiru nia laran, no relasiona ho tanba saida aimoruk sira ne’e stok out Diresaun Nasionàl Farmacia iha kompetènsia fò resposta.
“ Ita hotu hatene katak aimoruk ne’e iha item tolu, ida vital, esensial no nessesariu , iha vital ne’e hitu nulu resin neen( 76) item ,husi hitu nulu resin neen (76) ne’e ,sanulu resin haat (14) mak stok out pois husi esensial ne’e iha atus ida haat nulu resin hitu (147) item , rua nulu (20) mak stok out , iha nessesariu nian ne’e iha tolu nulu resin tolu (33), hitu (7) mak stok out, ne’èbe total hamutuk ne’e atus rua neen nulu resin rua (262) item , husi atus rua neen nulu resin rua ( 262) item ne’e , haat nulu resin ida (41) mak stok out ona, presentase jeràl ne’e hamutuk 15% mak stok out , ne’e fulan janeiru nian seidauk tama iha fulan fevereiru nian.
Otomatikamente impaktu ba iha ne’èba mais tanba saida mak stok aimoruk ne’e out, ne’e kompetènsia husi ministerìu saùde liu liu ba iha Diresaun Nasionàl Farmacìa mak bele fò resposta tanba saida mak stok out, tanba ami nia poder husi munisìpiu ne’e halo pedidu mai foti aimoruk depois mak distrìbui.
Pedidu emerjènsia labele too fulan , rutine ne’e mak kada fulan, mais ida ne’e ha’u foin relata fulan janeru nian stok aimoruk ne’èbe mak ohin ha’u relata ona 15 %.
Nessesariu nian ohin husi tolu nulu resin tolu (33) item ne’e , 7% mak tama , item sira ne’èbe mak tama iha ne’e, hanesan ha’u hateten iha vital, nessesariu ho esensial ne’e mak totàl hamutuk haat nulu resin ida (41 ) item no 15% mak stok out.
premeiru lugar atu hateten katak providu para atu halo reseita ba pasiente para atu hola, tanba ne’e mak ami la halo reseita ba aimoruk maìs dalaruma pasiente rasik mak husu tanba kondisaun mak laiha duni, dalan seluk laiha, sira mak haruka profesìonal saùde sira, sira mak dalaruma ezije buka meus para atu hetan aimoruk ne’e para sira atu hola” Nia afirma.
Enkuantu Diretòr Anastacio afirma kona- ba Problema saida mak durante ne’e sira infrenta iha prosesu kampañia nasionàl ba imunizasaun.
Anastacio haklean “ Agora ne’e ami sei fokus liu ba kampaña nasionàl kona-ba imunizasaun nian, relasaun ho ida ne’e , promblema barak ami infrenta, por ezemplu transporte, liu liu rekursu humanu, rekursu humanu mòs dalaruma ami koloka ba iha postu imunizasaun ne’èbe mak determina ona husi sentru saùde ba iha suku , ba aldeia ne’e dalaruma la too , tanba kampañia ne’e hahu husi 12 janeiru too 28 fevereiru ne’e tenke ser hotu, tempu ne’ebe badak liu, kobertura ne’ebe kada munisipìu kompremete, por ezemplu ami munisipiu Lautem tenke atinji 95% entaun ami tenke halo estratejìa ida monta ekipa barak barak para tun ba ne’e bele kober postu imunizasaun tolu, haat ,lae lima para nune’e ita bele atinji lalais ita nia alvu ne’èbe mak ita rasik halo komprimisu no tuir tempu ne’èbe mak sira fò, lansa ne iha 12 janeiru nanti finish iha 27 fevereiru mais agora dadauk ami nivel iha munisipìu Lautem nian , ami ultrapasa tiha ona alvu ne’èbe mak ami rasik defini katak 95% mais agora atinji sen porsentu ona no balun foin 99% , tanba iha ne’eba por ezemplu hanesan OPV , MR, PCV , Vitamin A , albendizole item sira ne’e nia alvu la hanesan.
Maske ami ultrapasa tiha ona maibè ami sei buka nafatin, sei lao nafatin , ha’u fiar katal bainhira too iha 28 fevereiru ne remata, Lautem bele atinji sen prosentu.” Diretòr hakotu.
Discussion about this post