Reportazen: Meke Magno Nazaria
Eleisaun mak matadalan ba povu atu bele ezerse sira nia direitu dé votus hodi determina kandidatu prezidente no parlamentár tuir sira nia hakarak, no liu husi dalan ida ne’e povu iha oportunidade atu deside nasaun nia futuru, tanba ne’e povu hotu hotu iha direitu atu ezerse nia diretu ba vota iha fatin ne’ebé de’it no labele lakon sira nia direitu dé votus iha eleisaun prezidensiál no parlamentár kada tinan lima (5). maibé realidade iha Timor – leste iha sidadaun balun rezeita tuir votasaun tanba lakon konfiansa ba Lider polítiku sira ho razaun la iha kontaktu eleitorál iha baze hodi lori fila rezultadu promesa ne’ebe sira promete ba povu iha tenmpu kaampaina.
No balun lakon nia direitu dé votus tanba hetan diskriminasaun husi sistema eleitorál paralelu ne’ebé estabelese husi Sekretariadu Techniku Adminitrasaun Elisaun (STAE).
Koordenador Aliansa Maubere Nasional ( AMN ) ho nia membru hanesan joventude academia no sidadaun Timor oan fó nia observasaun no sai sasin ba estudante balun ne’ebé la vota iha eleisaun prezidensiál.
Koordenador Aliansa Maubere Nasional (AMN), Leonizio Maris hanesan sidadaun ne’ebe la tuir elisaun hateten,“Povu hahu lakon fiar ba lideransa partidu sira no baruk ona ho promesa falsu husi, elìt politik sira tanba, ne’e povu barak mak komesa la partisipa iha elisaun prezidensial no mos fator tekniku, tanba barak liu mak estudante ho nune’e elisaun ne’ebe ita deside hotu hotu tenke fila ba munisipiu, entau difikulta estudante barak liu mak mai husi minisìpiu ho destansia dok, entau sira la konsege ba, balun transporte publiku fasilita maìbe kuandu fila mai, idak idak responsavel nia an, entau defikuldade ida ba estudante sira inklui ami sira ne’ebe mak mai husi foho, ha’u hanoin kuaze Dili ne’e estudante mai husi munisìpiu mak barak, entau ida ne’e fator ida ne’ebe kontribui la partispa iha elisaun presidensial iha tinan kotuk liu ba.”
Povu Hahu Lakon Konfiansa Lideransa Partidu Politiku La Troka
“ Agora fatoor ida seluk, ema hahu lakon fiar ba partidu politiku sira ohin loron, tanba depois de ita, ukun an sae mai, laiha partidu seluk, entre sira ne’e mak nafatin, agora sira nia funsionamentu, ezistensia besik povu iha tempu elisaun de’it, iha tempu bain bain povu hasoru problema edukasaun, Saude, nein ida mak besik atu bele koli’a hodi solusiona ba problema hirak ne’e, entaun besik elisaun mak sira foin faan sira nia programa sira ne’e.
No saida mak sira hateten iha kampaña?
Sira dehan vota ida ne’e atu muda ida ne’e, husi ida ne’e sira nia intensaun oinsa bele asesu ba poder polìtiku atu bele hetan Orsamentu Jeral Estadu (OJE) nian benefisu, atu sira bele akumula sira nia sustantebilidade klase sira nian, inklui grupu sira nian, entau saida mak ita bele nota iha ne’e mak, tuir ita haree lolos partidu ne’e, nia iha funsaun atu halo edukasaun ba publiku ka halo edukasaun ba politika masa atu orenta povu katak, ita nia problema edukasaun la la’o tanba hanesan ne’e, ita nia problema saude la la’o tanba hanesan ne’e, ita nia problema agrikultura la la’o tanba hanesan ne’e, ita dependensia ekonomia ba nasaun seluk tanba hanesan ne’e, maìs ida ne’e laiha.
Sira momentu koali’a iha tempu Kamapainha, ita nia povu hotu hotu nia preokupasaun, depois elisaun remata, sira la koli’a buat sira ne’e, sira asesu tiha poder sira la konsege koali’a problema hirak ne’ebe mak povu infrenta durante iha tinan naruk , liu liu iha ukun rasik an sae mai.” Katak Leonizio
Tuir AMN nia hare elisaun sai hanesan instrumentu politika hodi lohi povu.
Leonizio hatutan. “Ita hare katak partidu ne’e sai deit instrumentu politìka ba elit polìtik sira, para atu bele bosok povu, mais la’os ona instrumentu politìka atu liberta povu ida ne’e, entau ho nune’e mak ema estudante sira, joven sira ne’ebe mak hahu aprende ba bebeik ona, sira hahù konsiènte katak povu ne’e nia destinu ne’e hanesan objetu ba politìka, iha tempu elisaun deit.
Ita nia votus ne’e konten rua (2), ida konten poder, ida seluk tanba kada ema ida nia votus hetan suspensaun dolar haat ($4) , entau sira besik ita ne’e tanba buat rua ne’e, atu nune’e bele asesu ba OJE, sira programa politìka atu liberta povu ida ne’e, laiha.
Ita bele nota katak, durante elisaun ne’e laiha partidu ida mak foun iha ne’e, entre sira ne’e nafatin deit, ema bolu dehan “partidu mos nafatin, lider mos nafatin,” ate to’o kampaña sira laiha programa, laiha leitura, laiha indetifikasaun ba problema nasìonal, sira nia produtu ka sira nia modal ne’e mak istoria ne’e deit. Sira faan figura maìbe figura ne’èbe laiha konseptu kona- ba libertasaun povu ida ne’e, entau ida ne’e mak halo ema barak hahu la iha motiva atu hola parte iha elisaun presidensial, no elisaun Paralamentar, Ida ne’e mak nuda’ar kauza prinsìpal ema hahu.”
Sidadaun Balun la Hola Parte Iha Elisaun
“Iha tinan hirak kotuk liu ba, sidadaun balun komesa deklra an la hola parte iha elisaun parlamentar inklui elisaun presidensial, tanba ne’e momentu deit ba ema elit politìk sira atu bele hakbesik ba povu, la’os ne’e hanesan momentu ida atu bele deskuti saida mak ohin loron povu ida ne’e hasoru, ka lori sai husi sitiuasaun ne’ebe defisil.
Tanba ne’e, mak ita hare katak partidu ne’e sai deit instrumentu ba oportunis ba elit politìk sira, atu bele hakbesik an ba povu, la’os instrumentu ida ne’ebe mak moris ho povu, atu bele deskobre no indetifika saida mak povu ida ne’e hasoru, atu bele orenta dalan ne’ebe mak iha esperansa foun ba povu ida ne’e, ne’e laiha ona, tanba ida ne’e mak ita hanoin katak fator ne’ebe kontribui hodi ema la partisipa iha elisaun.” Leonizio Afirma
Iha frequentamente ema sei la tuir Votasaun
“Ha’u fiar katak ne’e sei akontese bebeik, tanba saida mak ida ne’e akontese, ne’e la’os tanba povu ida ne’e mak lakoi vota maìbe tanba pratika husi elit politìk sira, ne’ebe mak ukun ohin loron, ida ne’e mak halo ema baruk ona atu tuir elisaun.
Ema kuandu la tuir elisaun ita keta fò kulpa ba povu katak povu mak baruk, klaru povu baruk duni ho promesa tinan tinan, ita tun ba hakbesik an ba sira, iha tempu elisaun., tama sai munisipiu no Suku, maibe elisaun hotu ita good bye tiha deit. Nunka besik povu ida ne’e ,saida mak povu imfrenta ita la preokupa, at liu tan saida mak ita nia maluk joven sira hasoru problema iha rai liur, ne’e nunka ida besik, maìs elisaun besik sira komesa ba buka, ita nia votus atu bele asesu ba OJE, no asesu ba poder politika nian, ha’u hanoin ida ne’e mak ema hahu baruk atu tuir elisaun presidensial no elisaun parlamentar.” Katak Leonizio
Iha elisaun ne’ebe liu ona ,Leonizio deklara, nia la ezerse nia direitu de votus ho nia razaun rasik.
“ Primeiru onestidade deklra ba publiku, ne’e la’os kestaun moral laiha, sidadaun laiha ka ha’u nia nasionalista laiha, maìbe kestaun fiar tamba sira la iha esperansa, bele lori sai povu ida ne’e husi nakukun ida ohin loron. Ita hanoin katak elisaun ne’e momentu ida atu fò ita nia poder no delega ukun nain sira atu bele fornese fila fali programa ida ne’e, atu liberta ita. maìs iha tinan lima ita fò , laiha mudansa signifikadu ba povu ida ne’e, povu nafatin moris iha edukasaun, Estrada, ne’ebe ladiak, no problema barak ne’ebe demais, lalika ba dook, lalika ba munisìpiu, Dili laran de’it mòs ita haree momos hela, semak ohin loron bele rejolve ida ne’e? Laiha. Ha’u hanoin ida ne’e nuda’ar rajaun prinsipal atu bele fò obsaun ida ba, ami katak ita tenke la partisipa iha elisaun.
Hanesan sidadaun ida iha tinan hirak liu ba la tuir elisaun, la signifika katak la hadomi rai, maìbe metode hadomi rai la’os hanesan elit politìka sira ne’ebe mak hadomi povu iha tempu elisaun de’it.
No saida mak povu hasoru durante ne’e sira la preokupa, tanba ne’e mak la partisipa iha elisaun. Ho motivu ne’ebe mak klaru katak, laiha ona instrumentu ka partidu politìku ida ita fiar atu bele kore povu ida ne’e sai husi situasaun ne’ebe, ohin loron ita hasoru ne’e.” Leonizio sublìna.
Entertantu Observador husi AMN, partisapsaun eleitores menus ba bebeik tanba fator tolu, fator tekniku , fator Fiar, no faktor konsiensia politiku.
Observador Membru AMN Miguel Monse Hateten“ Bazeia ba ami nia observasaun relasiona ho elisaun sira durante ne’e, ita hare katak partisipasaun eleitores ne’e menus ba beibeik, ita bele kategoria ne’e, akontese tanba fator tolu (3), fator ida ita bele dehan faktor tekniku, nia hela dok husi sentru votasaun ka oukupadu nia la konsege ba tuir votasaun. Iha fator seluk la fo fiar ona atu indizita nia Komfiansa ba ema ida. Iha sorin seluk ita hare la vota tanba iha konsiensia politika ka posizaun politika ne’ebe la konkorda ho kandidatu sira ne’ebe partidu sira aprezenta.
Iha razaun seluk, sistema eleisaun, maske demokratikamente kada ida-ida iha nia direitu maibe ita nia povu la partisipa atu hatudu se mak merese atu sai kandidatu, kuaze kandidatu husi A to’o Z ne’e partidu politika mak indizita sira hamutuk iha sala boot ida, sira hili tiha ema ida depois mak sira fo sai ba publiku atu hili, ne’e bele dehan katak povu hili ba opsaun segundu, opsaun primeiru maka politiku sira hili.”
Organizasaun Politiku La Hamosu Polarizasaun klaru
“ Ita hare katak kuaze partidu politiku hili la reprezenta povu, ne’e faktor Ida, ida seluk mos ita hare katak, iha partidu politiku sira kuaze sira nia programa, sira nia estrutura, sira ninia karakter husi organizasaun politiku hirak ne’e, la akontese polarizasaun klaru entre membru bain bain ida, ho elite politiku sira iha partidu ida. Ita fiar katak iha partidu A, ezemplu lideransa iha partidu A ne’e iha interese ne’ebe diferente ho militantes simpatizantes bain bain ida, ezemplu diferensas ne’e ita hare katak militante ida, nia iha interese atu hadia deit nia moris, ezemplu loron ida bele han dala tolu (3) ka dala lima (5), no elite politika sira iha interese oinsa bele uza poder defende nia rikusoin, no nia bele aumenta nia rikusoin, entaun ita hare katak partidu politiku sira iha Timor mos seidauk bele kanaliza povu ninia aspirasaun hotu, tanba ne’e mak desizaun balun ne’ebe nu’udar indikador atu ema deside la partisipa iha votasaun.
Ita hare katak presiza hadi’a duni la’os deit iha nivel sistema elisaun, maibé iha kedan partidu politiku ne’e rasik. ita hare katak durante ne’e laiha partidu ida maka ita bele konsidera nu’udar alternativu ba povu, ida ne’ebe mak akomula duni interese povu hotu-hotu nian ba bem star komun, entaun ita presiza iha partidu politiku ida ne’ebe maka hahu husi membru simpatizante, bain bain to’o elite politiku iha partidu laran presiza konsensiamente nia interese polarizadu, depois tradisaun partidu ida ne’ebe diak no partidu tenke povu simpatiza mak organiza.”
Observador AMN hatutan , sistema eleitoral ne’e hatudu katak povu la hili inderetamente maibẻ povu hili ba partidu no partidu mak hili malu, tanba ne’e aspirasaun povu nian la menta ho di’ak no fiskilizasaun ba povu nia moris ladi’ak.
“ Agora ida seluk ita mos hare katak ita nia sistema eleitoral ne’e hanesan povu laos hili direitamente ema, maibe povu hili partidu, depois partidu mak hili Ema, entaun indireitamente ema sira iha parlamentu nasional, ezemplu sira la loyal ba povu, sira loyal ba presidente partidu no sira loyal ba partidu, tanba ne’e mak kuaze aspirasaun povu nian, kuaze fiskalizasaun ne’ebe mak halo hare povu nia moris ladiak, maibe sira nunka koali’a iha parlamentu nasional ne’e faktor ida.
Iha faktor seluk ne’ebe Importante akontese poligamia entre elite politiku ho elite ekonomia, ezemplu partidu A bainhira halo kampana ka aktividade, osan sira ne’e hetan suplai husi elite ekonomia sira iha Timor, tantu iha Timor no internasional, entaun bainhira sira ba ukun sira presiza halo fali buat ruma ba ema ne’ebe mak apoiu ona Sira, entaun ida ne’e halo sira la livre atu koalia interese povu nian, tanba ne’e mak ami konsidera katak parlamentu nasional governu ne’e sai tiha fatin negosiu ba elite politiku ho elite ekonomia iha Timor-Leste.” Miguel hakotu.
Discussion about this post