By Cristiana Ximenes Belo
Aliansa Maubere Nasional (AMN) ezije Parlamentu Nasional (PN) halakon Lei pensaun Vitalisa ne’ebé hetan husi eis titulár sira, tamba hamosu injustisa sosial. Asaun ba protestu ne’e liu husi demostrasaun. iha loron segunda-feira (07-11-2022). Hala’o iha kampus universidade Timor Lorosae, hetan lisensa husi Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) bazeia ba lei No.1/2006 ho medida metru atus ida (100). Demonstrasaun ne’e, hetan partisipasaun masimu husi universitáriu akademiku UNTL, UNITAL UNDIL no UNPAZ. Maibe ate adata seidauk iha resposta pozitivamente husi Paralamentu Nasional. Tuir planu AMN kontinua halao protestu no ezije ba PN hodi hetan solusaun.
Koordenadór Jerál Aliansa Maubere Nasional (AMN) Leoniziu Mariz haktuir.” Lei Pensaun vitalisia ne’e injustisa boot ida. Tanba saida mak ita dehan injustisa, ita hare katak ema hirak ne’ebe mak la servisu sei asesu nafatin ba Orsamentu Jerál Estadu (OJE) ho montante nebee mak boot teb-tebes, pelu kontrariu tebes ho mestre sira ne’ebe mak servisu lori tempu naruk sai kontratadu nafatin, saláriu ki’ik demais.
Sira atu sustenta de’it família, oan sira-nia eskola atu halo de’it uma mós difisil tanba saláriu sira ne’e sa’e to’o atus tolu de’it ($300) traballador sira nia saláriu iha atus ida sanulu resin-lima (115) de’it, sira eis titulár la servisu tuur de’it ona uma simu pensaun vitalisia, sira-nia saláriu ne’e boot liu fali traballador sira nia saláriu ($115) mestri ho mestra sira-nia saláriu ho de’it atus rua ($200) ka atus tolu ($300) maibé sira nian boot liu ida ne’e.
Tanba ne’e, mai ita hanoin katak Lei pensaun vitalisia ida ne’e, la’ós povu mak halo, la’ós kestaun povu nian, maibe ne’e kestaun ba hirak ne’ebé asesu ba podér polítika nian, ne’e mak ita hanoin katak ida ne’e injustisa boot, se orsamentu ne’e osan privadu sira ne’ebé mak
ukun ne’e nian, sira bele foti mós ba, tanba osan ne’ebé mak sira foti husi OJE ne’ebé mak iha, sira foti husi osan imprestemus, husi tasa nasional, no ida seluk husi esplorasaun mina no gas mak ita fa’an fila fali ba merkadu internasionál depois sai fali OJE ba estadu ne’e nian no públiku nian, nune’e ita hare lolos katak ida ne’e komun nian sustenta ba públiku nian, pelu kontráriu hirak ne’ebé asesu ba podér polítiku privatiza tiha Orsamentu Jeràl Estado (OJE) sira mak asesu barak.
Povu ida ne’e asesu uitoan uitoan de’it, nu fim saida mak akontese problema dezempregu, problema kiak, problema malnutrisaun. Ne’e hasoru ida ne’ebe la asesu ba podér polítiku. Ba hirak ne’ebe mak asesu ba podér polítiku, nein akontese dezempregu ba sira, ita hare ezemplu entre sira ne’ebé mak durante ukun sira-nia oan ida nunka fa’an manu tolun iha Dili laran, ne’e la iha no la hola parte edukasaun formal ne’e la iha, só hirak ne’ebé mak la asesu ba podér polítiku ne’e nia oan mak enfrenta problema edukasaun, nia oan la asesu ba hospital ho kondisaun di’ak, hirak ne’ebé mak uma la di’ak.
Maibé hirak ne’ebé asesu ba podér polítiku nia uma di’ak, até to’o sira-nia rai iha fatin-fatin no aat liu tan, sira-nia konta bankaria ne’e boot liu tan osan ne’e mai husi ne’ebé, osan ne’e mai husi rezultadu durante sira ukun, sira foti halo tiha lei ida sira asesu barak. Maibé ba povu ida ne’e, sira kria lei ida kaatak imi ne’e traballadór ka (burukasar), imi nia mak dolar atus ida, sanulu resin lima ($115) ne’e injustisa boot.
tanba ne’e ita hare lei pensaun vitalisia ne’e kleur ona ita ezije, maibé ami ba hanesan ohin kolega hateten katak sira du’un ba malu entre partidu politikus, sira mak asesu ba orgaun ba iha Parlamentu sira hotu-hotu iha forsa ba polítiku atu bele muda, kestaun tanba sira la konsistente. Sira uza problema lei pensaun vitalisia ne’e, sai fali programa kampainha politika hodi habosok povu, mais hanoin katak la’os ona momentu. Ami mós nonook no juventude hotu-hotu nonook to’o ona momentu para ita halo ona intervensaun sira ne’e hotu.
La’ós ona ita-nia ukun nain, laos ona ita-nia parte politiku sira ne’ebe maka iha leten tanba ne’e mak ita kontra direita sira leten, atu eduka povu atu la vota mos ne’e opsaun direitu povu nian, se kuantu ita fo fiar nafatin sira fo ita nia votus, somente para sira goja ka hakore de’it sira nia-an tanba sa ita fo bebeik.
Ida ne’e mak ha’u reforsa kolega nia hanoin saida mak ita nota husi lei pensaun vitalisia ne’e mak loos duni sira altera husi sia nulu (90%) mai neen nulu(60%), maibé la’ós ida ne’e de’it mak ita hakarak, ida ita hakarak halakon no ida seluk ita hakarak fo opsaun katak se porsentu neen nulu (60%)
se sira nafatin entaun ne’e boot demais, tanba forsa ekstra Parlamentar liu husi Aliansa Maubere Nasional (AMN) nia forsa ne’e naton entaun ita fo opsaun ida halakon totál ida seluk fali husi porsentu neen nulu (60%) ne’e bele diminui mai fali porsentu haat nulu (40%) atu nune’e orsamentu jeral estadu (OJE) ne’e labele fakar demais ba hirak ne’ebé mak sai ona eis titulár ne’e, ha’u hanoin ida ne’e mak ha’u bele reforsa.
Sekarik, povu hotu-hotu mak konkorda, ne’e obrigatoriu bele muda, tanba Aliansa Maubere Nasional (AMN) foin mak hamrik fulan hirak liu ba, iha ema balun konkorda no ema balun seidauk konkorda entaun ita presiza hola papel ativu ida atu bele eduka ba povu ka intruduz ba povu katak, lei pensaún vitalisia ne’e loloos la merese atu akontese iha ukún-an ida ne’e, tanba saida? Timor nu’udar pais ida iha nivel ázia kiak númeru ún (1) indikadór hatudu katak ita-nia sistema ukun durante ne’e la konsege sustenta ema hotu-hotu ho nune’e orsamentu jeral estadu (OJE) tina‐tinan aprova ne’e, to’o de’it iha leten la to’o ba kraik, ho nune’e kiak ne’e aumenta ba beibeik.
Ita husu para la’ós de’it opsaun ida ne’ebé mak ita fó porsentu haat nulu (40%) ne’e, tuir ita Aliansa Maubere nasionál (AMN) nian, se AMN no povu hotu-hotu aseita sai nu’udar forsa ba extra Parlamentar obriga Parlamentu nasionál ita altera, OK ita altera.
tanba lei ne’e ita husu povu iha públiku, povu hotu-hotu la aseita ohin loron ami hamlaha, edukasaun la iha agrikultura ohin loron problema, saúde mós ohin loron problema lolos ne’e ida ne’e tenke aloka maibé sira mak asesu podér sira mak deside, sira mak prevelizu ikus mai ita obriga sira orden ba polísia sira bele asegura sira, até
to’o, ami obriga ba polísia sira baku fali ami, tuku ami ,tebe ami, ameasa ami, duni ami ho nune’e mak AMN sedauk iha forsa naton atu bele muda totál maibé ha’u fiar katak kondisaun ida ohin akontese ne’e, sei dudu povu hotu-hotu sei konsente katak ida ne’e injustisa no sei konvida ema hotu-hotu atu luta makas hodi harahun ukun minoria ida ohin loron sustenta de’it ema uitoan ne’e.
Aleinde Ne’e Membru Aliansa Maubere Nasional (AMN) Miguel Hatutan” Too agora rezultadu diálogu la iha, la iha índise pozitivu ida, atu altera lei ne’e. Ita hare katak, kuaze partidu lima (5) ne’ebé mak asentu iha Parlamentar hotu-hotu dehan, ne’e la di’ak no hotu-hotu hakarak muda, mais problema mak sira uza tiha ida sai nu’udar material kampana ba sira, entaun sira ko’alia ne’e tenke iha partidu ruma ne’ebé manán maioria mak bele muda, afinál uluk bainhira lei ne’e laran di’ak, hanoin diak duni, hanoin diak para atu muda lei refere, ita fiar katak fasil tebes atu muda, mais tanba buat hotu-hotu hakarak fo sala ba malu, porezemplu partidu A fo sala partidu sira ne’ebe mak uluk hamosu buat ne’e, partidu ida ne’e mos halo defeza ba nia an, entaun sai tiha materia kampana ne’ebe diak no kontinua lori ba iha kampana ninian. Ita hanoin katak ne’e resposta sira ne hotu nu’udar tatika politika ne’ebe mak la iha vontade diak atu muda lei refere.
Ita la iha data serteza husi ema nain hira mak asesu, mas iha tinan 2022 ida ne’e, serka de tresentos mil dolar mak aloka ba pensaun vitalisia, ne’e dala barak liu pensaun ba sira nebe mak la halao ona funsaun ruma iha, parlamentu nasionál ka iha governu, no barak liu mos fo ba sira nee’bé mak mate ona, por ezemplu Fernando lasama no sira seluk tan, sira ne’e mak sei hetan hela ida ne’e, agora enkuantu sedauk iha data serteza kona ba nain hira‐hira mak simu ona, mais ita hare katak sira ne’ebe la iha ona funsaun atu simu buat ne’e.”
Bainhira Journalista Radio Rakambia halo konfirmasaun ba Eis titulár balun nebe dadaun asumi hela kargu sei simu pensaun vitalisia, maibe tuir Lei sei la hetan sira nia direitu tamba asumi hela kargu.
“ Tuir lei bainhira nia kaer kargu ruma iha estadu ida ne’e nia sei la simu, agora karik simu ne’e mak katuas Francisco Guterres Lu-Olo nia simu, tamba eis titular, la halo ona nia funsaun iha governu entaun nia simu. Ramós Horta la simu tamba dadaun nee asumi hela kargu importante. karik iha tinan liu ba, bainhira nia la kaer funsaun ruma iha governu ka kaer kargu boot ruma iha governu nia mós simu, inklui mós señór Xanana Gusmão tanba dadaun ne’e nia mós la kaer kargu ka pasta boot ruma iha ministériu ida, nia iha direitu ba simu sasán sira ne’e.
Lei númeru 1/2007, mais foin lalais sira halo ona alterasaun husi sianulu porsentu(90%) se la sala tun mai nennulu resin lima(65%),agora iha artigu sira hala’o ne’e la to’o artigu 12 ida no artigu sira ne’e hotu-hotu ko’alia kona ba pensaun nian.
Saida deit mak ita bot sira sujere?
Ami nia asaun ami nia ezensia ikus mak ne’e katak alokasaun Orsamentu Jeral do Estadu (OJE) kada tinan, kada governu nee lolos aloka makas ba iha sektores estrateziku sira, hanesan ohin ita temi, edukasaun, saúde, agrikultura, turizmu no setór sira ne’ebé mak ita hare katak nia iha liña ida ho bem estar povu nian, tanba ne’e mak ita nia asaun ita ezizi atu despeza sira nebe mak la importante ba karreta ho seluk tan, ne’e, di’ak liu aloka ba setór estratéjiku sira, mais ita hanoin katak ema barak los mak ko’alia buat sira ne’e povu hotu-hotu mós ko’alia ida ne’e, mais to’o ohin loron la iha pasu pozitivu ida husik ita nia ukun na’in sira.
Sira hateten katak lejislatura da-lima sei la hola tanba sira nia planu tau osan ne’e iha Orsamentu Jeral do.Estadu (OJE), tinan rihun rua ruanulu resin tolu(2023) ne’e para depois hola karreta ba sesta lejislatura mais ita hare katak kaselamentu ida ne’e,kaselamantu politik deit, tanba hakarak ga liafaun ida atu sosa karreta ne’e mak kansela, mais orsamentu ida ne’ebe mak antes ne’e sira tau ba atu sosa karreta um pontu nove Sinkuenta milhoes (1.950) ne’e, sira nafatin tau iha Orsamentu Jeral do Estadu (OJE) tinan rihun rua nulu resin tolu (2023) sira transfer sira seluk no Item sira ne’e mos iha hela koridor Parlamentu nasional, signifika katak tinan oin sesta legislatura mai, karik naran mak diferente deit, kinta ho sesta legislatura mais ita fiar katak ema barak mak membru deputadu sei tur iha ne’eba, tinan oin sesta legislatura sira sei iha posibilidade atu hola fila fali, kareta refere, iha dialogu sira konfirma ida ne’e, katak iha kinta legislatura la hola mais sesta legislatura sira sei hola fila fali.
(AMN) daudaun ne’e trasa hela planu depois bele konvida ema hotu hodi konsensializa ema hotu, iha konsensia politika ida nebee mak uza para hodi bele halo jugamentu popular ida ba ita nia membru parlamentu sira no AMN konsiente katak, ami uitoan de’it ne’e ladun iha forsa ne’ebe boot, tanba nee mak ita fila fali atu mobiliza tan, ita nia ema hotu entidades hotu, povu hotu, setór hotu-hotu atu bele tau forsa hamutuk atu bele obriga Parlamentu nasionál hodi hare situasaun,ita hare katak husi ami nia atualizasaun ne’e atu hateten katak prezidente Parlamentu nasionál Aniceto Guterres ne’ebé mak hasai ninian estetmentu iha semana ida liu ba kotuk kona-ba oin sá troka karreta ho subsídiu transporte, nu’udar alínea ida de’it atu bosok povu, ita konsidera ida ne’e pendorbang públiku.”
Iha oportunidade nee, parte husi husi Akademia UNTL, Dekanu Fakuldade Sensia Sosiais hato nia pontu de Vista kona-ba atividades protestu nebe halao husi movimentu AMN no estudante.
Dekanu Camilo da Costa hatutan.“ Depois hare’e ba manifestasaun sira ne’ebe labarik sira sei lao hela ka lae, ha’u lahatene. Iha dia 19 liu ba ami nia Diretor komvida Estrutura Unversidade iha lokraik ne’e, hala’o Enkontru ho Estudante sira liu-liu estudante ne’ebe agora dadaun halo manifestasaun iha ne’eba, nu’udar Dekanu fakuldade Sensia Sosiais iha dader ne’e tu’ur hamutuk ho vise dekanu hala’o enkontru Nivel Fakuldade nian, ne’ebe mak bolu Senadu fakuldade ho nia estudante sira partesipa ami-nia enkontru iha ne’e, iha ezensia lubuk ida ne’ebe mak estudante sira koalia mak sosa kareta ho letop no mos pensaun Vitalisia. depois enkontru ho sira rona sira nia preokupasaun ne’ebé aprezenta ha’u analiza no observasaun katak tuir lolos nian fukun lolos ne’e, pensaun vitalisia la’os ba sosa kareta ho letop.
Ita bo’ot sira haree sira dehan katak durante 20 anos ita-nian independensia ita-nian estadu kuaze abandona buat barak, inkului mos pensaun vitalisia agora ho buat sira hanesan ne’e, sira halo diskusaun barak entre ho unversidade sira para atu koalia ba kestaun ida ne’e, mak pensaun vitalisia. Estudante sira dehan katak, “agora elisaun besik ona ema ne’ebe iha inisiativa atu hala’o pesaun vitalisia mak ita-nian aktual Primeriu Ministru no Prezedente da Republika, agora sira kaer liafuan ida ne’e, sira-nia ezensia ne’e hatoo hanesan ne’e karik vontade ita-nia Parlamentu Nasional liu-liu Partidu Tolu (3), hanesan Partidu Libertasaun Popular PLP, Partidu Fretelin no Partidu KUNTO, Partidu Fretelin mak sai hanesan pesoal ne’ebe mak ita bolu promotor, para atu halao pesaun vitalisia, agora sira husu tanba saida mak Parlamentu Nasional to agora nonok, liu-liu Partidu membru deputadu Partidu PLP ne’ebe nonok, afinal orientasaun mai ona husi Primeriu Ministru no até ita rona katak Governu mos aprezenta ona Lei pensaun nee ba PN, na realidade to agora labele lao tanba saida mak sira koalia ida ne’e?, tamba sira dehan katak, fo deit benifisiu boot ba sira ne’ebe mak iha poder Politiku? Porezemlpu ita-boot sira haree Parlamentu sira simu ona osan ne’ebe boot, sira iha tan buat selu seluk. Sira mos tenke hetan regalia ne’ebe husi pensaun vitalisia tanba nee, sira nia ezijensia tenke halakon pensaun vitalisia kuandu akompaña situasaun sira ne’e hotu.“
Protestu AMN no Estudante Universitáriu sira, hatutan Luta nebe mak Primeriu Ministru atual hatoo ona ba Parlamentu Nasional.
Dehan dekanu Camilo. “Ita observa ba Prezedenti Repúblika konkorda ida nee, karik Primeriu Ministru konkorda 100%. tanba ne’e labarik sira dehan ami aproveita ho ida ne’e, para ami koalia se kuandu Primeriu Minisrtu se iha inisiativa ne’ebe diak tenke fo orientasaun ba ninia Partidu sira, atu desidi ba eleisaun Parlamentu Nasional, sekuandu besik labele inplementa tan ida nee ona, tanba ne’e labarik sira husu, karik ita mos husu se bele vontade konsensia ba povu ida ne’e nia moris mak tenki inportante. hau hanoin ida ne’e mak labarik sira halo, karik ita iha liur ita mos tenke halakon ida ne’e.
karik iha tan regalia sira seluk ita la hatene. kadaves ami lao iha luron ema mos fo informasaun katak, projetu sira hanesan ne’e deputadu sira mak kaer fali no deputadu sira nia familia mak kaer. kerdizer ke sira ne’ebe tenke iha ona deputadu no poder Politiku maibe sira halo tan ida ne’e.
Ita-nia rai ne’e atu lori tan ba ne’ebe, maibe labele koalia deit ba luta 24 anos ne’ebe halo ona ne’e maibe, pelemenus hatudu nia verdadeira -eroi ne’ebe uluk Nicolau Lobatu defende, Savier Amaral defende luta ba ukun rasik an. Maibe agora defende fali ba sira nia moris diak. No ida nee sai hanesan ezensia. Ida nee mak labarik sira koalia bainhira ami ba halo inkontru ho sira.
Kona ba asuntu refere, ami nia Diretor bolu Prezidente asosisaun fakuldade ida-idak ba relata ba ami nia Reitor. laos ami mak haruka, maibe demokrasia. Ami so estuda demokrasia, maibe se mak inplementa demokrasia lolos ne’e? ita nia maun Xanana Gusmau, Taur Matan Rua, maun Lu-Olo no maun Ramos Horta, sira mak nain ba demokrasia. kuandu koalia kona-ba demokrasia, kerzer ke ema hotu iha direitu tanba konstituisaun. Se mak konsagra ema hotu iha direitu atu espresa sira nia hanoin tanba ne’e, labele baku no kaer deit, saida mak presiza atu halo.
Ami admira labarik sira atu hatene kona ba lei manifestasaun nian kuandu sira aprezenta ezemplu lei No.1/2006 nee dehan katak manifestasaun tenke sen metros (100 m) kuandu bolu 100 m no ema ida hakarak halo manifestasaun, tenke halo pedidu ba Polisia Nasional Timor Lorosae (PNTL), Polisia iha loron rua tenke halo justifika, serake manifestasaun bele halo ka lae, se labele halo karik fo argomentu katak fatin demostrasaun nee, 100 m ka lae? se halo ba Parlamentu ne’e mak la 100 m tenke iha posibilidade justifika katak labele tanba besik Parlamentu maibe Polisia sira mos nonok deit, agora labarik sira hateten ba ami, ita-nia maun boot Taur Matan Ruak nuundar Primeriu Ministru nu’udar Ministru Interior agora fo orientasaun ba polisia, komprende lei ka lae? labarik sira la sala kerzer ke sira koalia ho ami nonok. Nonok la siginifika ita nuudar Timor oan oinsa buka meus ida atu rezolve para labele ema seluk aproveita oportunidade, ida hanesan agora dadaun. Iha tinan-tinan ita koalia problema nee, laos ida ne’e deit
relasaun ho korupsaun ne’ebe mak ami halo invistigasaun, sira koalia kona-ba Ro Haksolok, la mai maibe aumenta osan hela deit, se hanesan Ministeriu sira seluk kuandu osan ita tau maibe la ezekuta osan tinan ida ne’e, labele ezekuta. Osan tenke fila fali ba kovre estadu posiblidade, labele hela ba parte ida.“
Dekanu Akademiku UNTL sujere ba Governu hahu investe rekursu seluk, bainhira Mina maran.
“ Primeriu ha’u kongratula Oitavu Governu tamba sira dektekta katak loron ida mina sei maran maibe onisa mak atu investe area produtivu nee la iha, hau sente triste. Triste tamba ita iha independensia ba mina. Tamba sa la buka osan ba fontes sira seluk maibe nafatin independensia ba mina. Por Ezemplu Argikultura iha maliana irigasaun ladiak natar barak mak abandona, ema natar nain balun faan, ema sosa halo uma no pertemina.
Iha Manatutu natar ema halo fali toos, no halo fali uma iha natar laran tanba irigarasaun la iha, agora ita nia governu sira haree ida ne’e ka lae? Hau akompaña haré ministru agrikultura hatama fali manu hodi futu, tanba lider balun futu manu door, atu lori fali nasaun ida nee ba ne’ebe, ita mak hakarak lori ita nia nasaun mout fali, laos ema seluk mak lori, tanba ne’e mak ohin ha’u dehan primeriu ministru sei labele haree buat kiik sira ne’e, sira la konsege, haree hetan.” Katak dekanu Camilo
Discussion about this post