ME : Edukasaun Inkluzivu Katak Ema Hotu Hotu Inklui Ema Ho Defisiénsia, Iha Direitu Atu Asesu Ba Edukasaun Ne’ebé Mak Hanesan

Reportajen: Jacinto Amaral Soares

Diretór Planu Nasionál no Inkluzivu, Ministeriu da edukasaun Sr. Afonso Soares esplika kona-ba OJE bazeia ba direitu ema ho defisiénsia, iha FONGTIL Kaikoli, Dili (03/06/2022). Photo by: Jacinto A. Soares

Ministériu Edukasaun, liuhosi Diretór Planu Nasionál no Inkluzivu Afonso Soares akresenta, edukasaun inkluzivu katak ema hotu hotu inklui ema ho defisiénsia iha direitu atu asesu ba edukasaun ne’ebé mak hanesan. Lia hirak ne’e Afonso hato’o iha serimónia diálogu entre Sosiedade Sivíl ho Ministériu relevante kona-ba OJE bazeia ba direitu ema ho defisiénsia, Sexta ne’e iha salaun FONGTIL Kaikoli, Dili (03/06/2022).  /

Diretór ne’e hateten, iha prosesu dezenvolvimentu nasionál Timor-Leste nian, kontestu edukasaun importante tebes no iha konstituisaun RDTL artigu 59 garante katak sidadaun hotu iha direitu asesu ba edukasaun no kultura nune’e ema hotu hotu hanesan iha lei nia oin.   

“Edukasaun sai hanesan papél importante ba prosesu dezenvolvimentu tomak, hanesan Timor-Leste ne’ebé  nasaun foun signifika katak ita presiza tebes oinsá mak bele eleva kualidade serbisu ne’ebé mak iha parte edukasaun nian atu nune’e buat sira ne’ebé ita mehi bele ba oin, atu bele implementa ida ne’e ha’u hanoin ita ko’alia la ses hosi konstituisaun RDTL artigu 59 katak rekoñese no garante sidadaun ida-idak iha direitu ba edukasaun no kultura, atu kria sistema públiku ba ensinu báziku universál obrigatóriu no gratuita, katak ema hotu hotu iha oportunidade no direitu ne’ebé mak ba ensinu ba formasaun ne’ebé mak hanesan, tuir fali para aleinde ida ne’e, ita mós iha lei baze ba edukasaun númeru 14/2008 iha 28 outubru ne’ebé atribui ba estadu katak kria sistema públiku ensinu báziku universál no gratuita, edukasaun ne’e rasik mós revela hateten katak individu iha nesesidades espesiais ho nia karakter ne’ebé mais ou menus naruk,  iha nia interasaun entre fatores ambientál no dedikasaun proprias hanesan labele rona defisiente tilun, labele hare defisiente matan, labele ko’alia, defisiente fíziku no nst, ne’e hotu hotu iha direitu atu hetan edukasaun ne’ebé mak hanesan,” informa Afonso.

Nia hatutan, edukasaun inkluzivu ne’e kestaun universal, la’ós hare ba ema ho defisiénsia sira de’it, maibé liga mós ba igualdade jéneru, katak feto ho mane iha direitu ne’ebé hanesan, hodi bele asesu ba edukasaun ne’ebé hanesan.

“Ita mós iha polítika edukasaun inkluzivu ne’ebé mak iha sestu Governu konstitusionál aprova tiha ona iha 2017, ne’ebé mak ko’alia rasik kona ba edukasaun inkluzivu atu garante katak oinsá ita bele implementa edukasaun inkluzivu ne’e rasik para alem de universál gratuita  ita mós hakarak polítika ne’e rasik bele orienta ita lori ita ba iha faze implementasaun.

Iha Art. 16 konstituisaun RDTL katak ema hotu hotu hanesan iha lei nia oin, ne’e katak lei ne’e, la’ós halo ba ema balun de’it, ba ema boot de’it ou ema ki’ik de’it maibé lei ne’e ba ema hotu, la hare ba nia rasa, kór, suku, no grupu,.

Edukasaun inkluzivu la’ós hare de’it ba ema ho defisiénsia, edukasaun inkluzivu ne’e katak bele hare ba ema ho defisiénsia ne’e rasik, língua maternál mós problema ida, igualdade jéneru entre feto ho mane ne’ebé mós hola parte iha edukasaun inkluzivu, ne’e katak edukasaun inkluzivu ne’e kestaun universál ida la’ós kestaun ne’ebé ita hare loos ba ida de’it, maibé hare ba hotu hotu porezemplu agora ita iha Dili hotu, keta ita-nia maluk balu iha áreas remotas ne’ebá ita husik abandona hela karik, ne’e mós lalos ona ne’e ita la ko’alia edukasaun inkluzivu, maibé ita ko’alia fali edukasaun eskluzivu. Ita ko’alia kona ba edukasaun inkluzivu katak ema hotu hotu iha direitu ne’ebé mak hanesan no obrigasaun hanesan iha área hotu hotu, iha família, kultura, ekonomia no polítika iha ne’ebé de’it,” Esklarese Afonso.

Nune’e iha oportunidade ne’e, jornalista Rádiu Rakambia, dada-lia ho Alfredo dos Santos hanesan ema ho defisiensia matan ida,  husu kona-ba nia observasaun ba edukasaun iha Timor-Leste, Alfredo hatán katak edukasaun iha Timor-Leste seidauk inkluzivu tanba Governu kria mak planu maibé seidauk implementa to agora.   

“Hau sente triste la konfortável ho parte edukasaun nian tanba iha impedimentu lubun ida ne’ebé mak iha hanesan dadaun ne’e iha planu ko’alia edukasaun inkluzivu, maibé naturalmente ita bele dehan edukasaun la’ós inkluzivu maibé eskluzivu, tanba sá mak ami dehan hanesan ne’e, dadaun ne’e sira planu hela maibé implementasaun laiha tanba ne’e ami rekomenda ba Ministériu Edukasaun, tenke hare didi’ak asuntu ida ne’e atu nune’e ema ho defisiénsia sira bele asesu ba edukasaun sira, tuir artigu 59 konsagra ona iha konstituisaun RDTL,”Nia kestiona.