Reportazen Robelson Cardoso
Ministeriu Saude halao Lansamentu ba servisu hapara fuma no linha atendimentu telefone 11115. Ho objetivu fasilita ba ema hirak ne’ebe fuma Sigaru “ hakarak husik maibe labele husik” Ba hirak ne’ebe hakarka husik sigaru bele kontaktu ba nomeru telefone ida, ida, ida, ida, lima (11115) ba iha Sentru Saude Formoza, Dili. Atividade ne’e hetan suporta no koperasaun, husi Organizasaun Saude Mundial (OMS).
Estabelese servisu hapara fuma ne’e bazeia ba politika governu nian, atu redus numeru fumadores sira iha Timor-Leste, tuir Dekreitu Lei, No. 14 / 2016, 8 de Junhu, koalia kona-ba rezimi de kontrolu tabaku, atividade ne’e hala’o iha Sentru Saude Farmoza, Dili, Timor – Leste. Tersa Feira (18-10-2021).
Ministra Saude Odete Maria Freitas Belo, iha nia deskursus hateten” Desde 2016, governu hanoin tiha ona, oinsa atu bele hapara tabaku iha ita nia rai. Ho peskija ne’ebe mak iha, hatudu katak, iha 60% ita fuma hahu kedas husi labarik sira, ho idade 13 ba leten, signifika katak sira sei eskola sira hahu ona fuma, ita mos lahatene katak fuma ida ne’e, lori husi ne’ebe, desde kedas ita nia beala sira hahu kedas ona fuma, no mos ita nia tradisaun ne’ebe mak ita sempre uza, hodi lok tabaku ba malu, mos sai hanesan dalan ida halo ita atu fuma sigaru.
Maibe’e Ita nia Dekreitu-Lei iha governu, hanoin katak fuma sai hanesan problema ba nasaun, liga ho sosial, liga ho ekonomia nasaun nian Iha Dekreitu-Lei, ne’ebe koalia kona-ba oin-sa atu bele kontrola tabaku, Iha sigaru kulit ne’e, kuaze ita tau hotu kona-ba, wainhira kuandu fuma, sei akontese moras hanesan, dezenhu ne’ebe mak iha sigaru kulit ne’e.
Ne’e kompara ho nasaun seluk, karik ita nia nasaun mak halo ida ne’e, prossesu dezenhu ne’ebe maka ,atu hapara sigaru ne’e, nakonu iha sigaru nia kulit, iha nasaun balu tau uitoan deit, maibe’e ita nian kuaze ke nakonu, ne’e dalan ne’ebe mak ita foti, dalan seluk ne’ebe maka agora dadauk ne’e, ita loke fatin oinsa atu halo tratamentu, ba ita ne’ebe mak susar teb-tebes atu soe sigaru, iha dalan barak mak ita bele halo, hasa’e folin sigaru, taxa sigaru nian, saida mak ita bele hare, governu bele hare, oinsa susu ben ka hahan ne’ebe mak ita hatama liu husi Alfandega, ka liu husi fatin ne’ebe deit, ho folin ne’ebe maka baratu, maibe’e sigaru ne’e nia folin ita bele hasa’e. .” Katak Ministra Saude
Iha lansamentu ne’e Ministra Saude mos koalia kona-ba Sigaru iha nia vantajen no mos disvantajen
“Dalaruma ita mos hare katak, sigaru ne’e iha parte ida nia estraga ita ,iha parte seluk mos nia hadia ita nia rendimentu, balun ho taxa ne’ebe mak as, prontu ita ho asuntu sira hanesan ne’e, ami iha kompanhia barak ne’ebe mak, hakarak tenki halo sigaru fabrika, buat sira ne’e koalia kona-ba asuntu bisnis nian, ne’ebe mak dalaruma nasaun susar atu foti desijaun, iha asuntu ida ne’e, mais ita hatene tabaku ne’e ladiak mai ita. Ministeriu da Saude prontu apoiu, liu-liu ba sira ne’ebe mak fuma susar atu soe sigaru, hakarak maibe’e soe ladiak, husik ladiak.”katak Ministra Saude Odete Maria Freitas Belo
Iha fatin hanesa,Reprezentate OMS iha Timor-Leste,Dr.Arvin Mathur esklarese,Iha sigaru ne’e rasik, iha kimika atus hitu hanesan ne’e, ne’ebe ke estraga ba ema nia isin, nune’e mos iha kontiudu nikotina ne’ebe ke as teb-tebes, estraga no atrai ema atu fuma
“ Ita hatene moras korasaun ne’e, nia impaktu ida maka husi sigaru ne’e rasik, dadus informasaun ne’ebe ke hatudu, kuaze Pursentu rua nolu resin rua to’o hat nolu resin lima (26% 45%) ema mate kontribui husi moras sira ne’ebe lahadaet, agora saida mak akontese ba Ita nia maluk sira, ho idade minoridade husi Sanolu resin toku to’o sanolu resin lina (13-15), sira nia fumadores mos as teb-tebes Atu informa deit katak kauza husi fuma ne’e rasik,halakon ita nia ekonomia ne’ebe ke bo’ot, no mos habadak ita nia vida.”katak reprezentante OMS iha Timor-Leste, Arvin Arthur
Diretora Saude Munisipiu Dili, Agostinha Saldanha Segurado informa, Iha munisipiu Dili ita hahu ho esforsu ida, hamutuk ho servisu sentrais, no hetan apoiu masimu husi Organizasaun Mundial Saude (OMS). Sentru Saude Farmoza, kondisaun servisu ne’ebe maka antes ne’e, la permite, ho apoiu ne’ebe maka tun husi OMS, liu husi Ministeriu Saude apoiu ida hodi kompleta, fasilidade ne’ebe ejisti no apoiu mos rekursus umanus, mai iha fatin ida ne’e, rekursus umanus sira ne’ebe maka hahu dadauk ne’e, husi OMS haforsa ona mai iha munisipiu Dili, no mos Saude medikamentu inklui kapasitasaun, sira ne’ebe maka atu atende ba linha kontaktu servisu hapara fuma nia.”
OMS la’os deit apoiu fasilidade ho rekursus umanus maibe fo apoiu mos ba iha ema nain 6, kompostu husi mediku nain ida Saude publiku nain rua, no infermeiru infermeira nain rua.Ho sira nia servisu ne’ebe maka, sei funsiona iha fatin ida ne’e, hala’o sira nia servisu tuir kna’ar ne’ebe fo ona, sira sei halo kontaktu ba ema sira ne’ebe mak, halo kontaktu ho sira, sira sei halo akonselhamentu ba ema sira ne’e,no mos sira bele kontaktu ho ema seluk ne’ebe, sai tarjetu ba sira,no mos sira sei fo tratamentu.”katak Diretora Munisipiu Dili, Agostinha Saldanha Segurado
Iha fatin hanesan, Diretor Nasional Alfandega, Juliaun Jose Ximenes, koalia kona-ba servisu ne’ebe sira halao ona hamutuk ho Ministeriu saude hodi luta no kombate ba Dekreitu-Lei N0. 14/2016. No mos komparasaun ba importasaun.
“ ita servisu hamutuk ho Ministeriu Saude ita implementa ona Dekreitu-Lei Numeru 14/2016, kona-ba rezimi kontrolu tabaku. Portantu lei Ida ne’e fo vantazen ba Alfandega, para bele halo ninia kontrolu liu-liu ba iha importasaun tabaku, liu husi fronteira mezmu, liu husi tasi, liu liu husi Aero, no mos iha terestre.
Importasaun ita kompara ho tinan hirak liu ba, wainhira kuandu importador sira ne’ebe mak iha interese teb-tebes. sira halo importasaun, maibe’e depois de ita implementa tiha, Dekreitu lei rezime kontrola tabaku hare katak, iha ona importador sira balu mak efeitu, liu husi Ministeriu Saude, wainhira sira hakarak halo importasaun tabaku, tenki submete uluk sira nia pedidu ba Ministeriu Saude, antes 30 dias, Ministeriu Saude aprova sira bele halo importasaun,
Rezeitas ba tabaku ita bele dehan katak, ita kontinua implementa tabaku ne’e, ho tasa ne’ebe maka kada kilo 19 dolar, no mos ba importasaun tasa normal ho 5%, ne’ebe mak ita aplika.”katak Diretor Nasional Alfandega, Juliaun Jose Ximenes
Diretor Operasaun AIFAESA, Gabriel da Costa afirma, tuir Dekreitu-Lei Numeru 14/2016, ne’ebe mak aprova iha konselhu Ministru, no mos Prezidente Da Republika iha 2016, Alfaesa rasik hetan kompetensia iha tempu setimu governu, Dr. Rui Maria de Arauju hasai despaisu ida ba Alfaesa, para atu kontrolu masimu ba tabaku disitu sira ne’e.
“Ita hare katak tabaku disitu sira ne’e, kontinua buras iha ita nia rai, tam-ba dekreitu-Lei ne’e bandu ona labele hatama tabaku, hanesan estiker Marlboro mean mutin, Suriah 12 no mos sampurna, hare mos labele fa’an sigaru ho lolon, tam-ba ne’e mak Alfaesa ohin loron mos sei kontinua halo hela operasaun, hamutuk ho PCIC polisia Nasional Investigasaun kriminais, kontrolu hela tabaku disitu sira ne’ebe, sirkula hela iha merkadu, agora dadauk ekipa lao hela kontrolu ida ne’e, tuir Dekreitu-Lei ne’e sei hetan sansaun kiik mak, dolar hitu nolu ($70) bo’ot mak dolar rihun ida (1000), tam-ba ne’e mak atu fan lolon ida, nia multa hanesan ohin hau temi ona ne’e, hatama tabaku disitu kontidade barak multa mak hanesan ohin hau temi ona ne’e
Maibe’e ita husu ba ita nia operador ekonomia sira, liu-liu ba sira ne’ebe mak fan tabaku disitu sira ne’e,iha area merkadu tradisional sira, no mos tiga roda, labele kontinua fan nafatin, sekarik ami hetan nafatin ida ne’e, ami sei lao tuir lei ne’ebe mak vigor
Antes ne’e mos Alfaesa foti ona prosesu fo ona sansaun, multa ba operador ekonomia sira, ne’ebe mak kontinua fan tabaku disitu sira ne’e.
Tabaku disitu sira ne’ebe ami prende agora dadauk ne’e, ami tau hela iha armazen Alfaesa, kuantidade iha uluk ne’e iha 2016 to 2021, agora dadauk iha ne’eba, balu ami halo ona instrusaun, balu to ona Tribunal.”katak Gabriel Da Costa Diretor Operasaun Alfaesa
Discussion about this post