Reprezentative World Health Organization (WHO) Dr Arvind Mathur ho nia ekipa esplika hela solusaun balun ne’ebe sira iha ba povu Timor –Leste liu husi Ministeriu Saude. Iha edifisiu WHO kaikoli Dili, iha kuarta – Feira ( 22/09/2021). Photo By: Gustavo Belo Soares
Reportajen: Gustavo Belo Soare
Diretora Executiva Radio Rakambia Sra. Cristiana Ximenes Belo, halao sorumutu ida ho reprezentante World Health Organization (WHO) ka Organizasaun Mundial da Saude (OMS) iha Timor – Leste, Dr. Arvind Mathur. Objetivu husi sorumutu ne’e koalia kona-ba lalaok Epidemolojia kazu COVID -19, progresu vasinsaun no mos vantazen no disvantazen bazeia ba klimatika iha Timor – Leste.
Tuir Organizasaun Mundial da Saude (OMS) iha Timor-Leste nian haré kona-bá vasina hirak ne’ebe implementa iha Timor- Leste hetan aprovasaun rigoroju liu husi lista OMS. Tam-ba ne;e iha vantazen ba ema hotu iha Timor – Leste maske iklima ne’ebe manas no malirin sorumutu ne’e halao iha edifisiu WHO kaikoli Dili, iha kuarta – Feira ( 22/09/2021).
Dr Arvind Mathur, hateten. “Covid-19 iha Timor-Leste akontese iha tinan 2020 no sientista sira ne’ebé mak dezenvolve vasina ida ne’e liu ona prosesu rigoroju, depois OMS aprova vasina ne’e haré bá iha bu’at tolu (3) hanesa; siguransa, efikasia no kualidade entaun OMS aprova ona, liu husi prosesu sira ne’e, bele utiliza ka uja iha kualker pozisaun, iha klima malirin, manas, bain-bain no mós klima trópiku.
No OMS uja prosesu sertifikasaun ne’e la’os bain-bain, liu-liu ba iha prosesu utiliza ba situasaun, hanesan agora, ida ne’e liu prossesu ida ne’ebé maka forti no mós rigorozu, vasina sira ne’e mós liu husi teste kliniku ne’ebé mos rigoroju tebes, no halo teste ema rihun ba rihun, ba iha vasina ne’ebé mak uja iha Timor-Leste hanesan Astra Zaneka (AZ) vasina ne’e ninia efikasia nia iha efektivu tebes, no ita hotu hatene agora variante delta mak domina iha Timor no mós iha mundu tomak, entaun atu hateten tan katak vasina AZ iha 92% efektivu kontra moras variante delta. Kona-ba klima iha Timor- Leste nian, vasina sira ne’ebé uja iha Timor ne’e nia serve duni, seguru no mós iha kualidade. Tam-ba ne’e mak WHO husu ba ema sira ne’ebé mak iha moras hanesan moras fuan, diabetes no mós moras króniku seluk-seluk hanesan kankru bele mai hakbesik-an iha fasilidade saúde hodi bele simu vasina. Reprezentante OMS mós simu ninia vasina doze rua (2) primeira doze no segunda doze ne’e hotu iha Timor-Leste.
Iha parte ne’e, Diretora Radio Rakambia mos halo konfirmasaun kona-ba vasina Sinovax nia kualidade kompara ho Astrazeneka no mos vasina sira seluk.
Katak Dr. Arvind Mathur.”Vasina Sinovax ne’e efektivu hanesan Astrazeneka. Vasina sira ne’ebé tama ona iha WHO emerzensia no WHO nia Underwriters Laboratories (UL). hanesan vasina Sinovax, Astarzeneka, Pfizer, Moderna, no Sinopharm.
Se vasina sira ne tama ona iha WHO nia UL kerdizer sira liu hotu ona iha siguransa nian. Iha efikasia no kualidade para bele utiliza iha mundu tomak, Underwriters Laboratories (UL) prossesu ba vasina sira ne’e haré liu ba iha kliniku efikasia no vasina nia siguransa ho kualidade, kuandu sira ne’e mak passa ona entaun vasina sira ne’e liu ona no sira bele tama iha Underwriters Laboratories (UL). Ita haré iha tinan 2020 kazu ki’ik-oan la iha mate tam-ba ita hotu-hotu halo tuir madidas preventivas sira hotu. No iha 2021 Covid-19 komesa aumenta. Iha fulan Agostu ita deteta tan kazu Variante Delta.
OMS Timor – Leste prepara matadalan ka gia tekniku servisu hamutuk ho Ministeriu Saude (MS) Bainhira iha Agostu Kazu COVID-19 sae maka’as.
Dr. Arvind Mathur Haktuir. “ Iha Agostu Ministeiru Saúde (MS) relata katak Covid-19 másimu, entau WHO fo matadalan/gia tekniku servisu hamutuk ho MS ho doutor sira iha ne’ebá, hodi kria matadalan Covid-19 nian husi jestaun kazu medida preventiva bá vizilansia, bu’at sira ne’e bazeia ba OMS ninian matadalan global nian, maibé foti husi ne’eba sai hanesan kontestu Timor – Leste nian, matadalan sira ne’e, implementa hotu iha Lahane,Vera Kruz, Tasi tolu, no mós iha fatin sira izolamentu, ita bolu pratika kliníku ida ne’ebé mak di’ak (good clinical practis), ida ne’e maka implementa bá pessoal saúde sira tomak no ba forsa trabaliu saúde nian iha Timor – leste.
Gia sira ne’e, bá sistema saúde oin-sa atu hare moras ida ne’e, no ita dehan kapasidade ba laboratoriun nian agora aumenta ona, loron-ida sira bele test rihun ida, atus lima (1.500) kada amostra loron ida.”
Alende ne’e OMS mos fo nia observasaun ba persentazen, ema idade ne’ebe mak mate barak liu iha mundu kompara ho Timor – Leste.
“kona-bá ema ne’ebé mak mate iha mundu ne’e barak liu mak idade Ne’en-nulu (60) ba leten sira ne’ebé mak iha moras komplikadu hanesan diabetes, kankru, moras sira ne’ebé mak halo sistema imunidade ne’e tun ka fraku entaun sira iha pursentu bo’ot liu atu mate tam-ba moras ne’e iha puresentu walu nolu (80%). Ida ne’ebé kaman mak pursentu sanolu virgula sanolu resin lima (10,15%) no moderadu mak pursentu lima (5%) ne’e globalmente.
Iha Timor populasaun foinsa’e sira mak barak liu iha tempu agora, ita kompara númeru global, ita Timor – Leste di’ak liu, tam-ba 90% to’o 92% ne’e ita-nia kazu kaman hotu no iha 3% to’o 4% kazu moderadu , 1 to’o 2% maka kazu grave, agora dadaun iha Timor kazu fakulta ne’e foin 0,5% tambá nasaun Timor-Leste ne’e foinsa’e mak barak liu. Ita-nia kobertura vasina ne’ebé maka ás, ema sira ne’ebé mak hetan moras sira-nia kazu kaman hotu tambá sira vasina hotu ona, tam-bá ida ne’e mak OMS apela fali ba públiku mai simu vasina para bele hamenus taxa mortalidade”. Katak, Dr Arvind Mathur.
Dr. João Manuel Corea Ximenes, expresa hela progresu tomak ne’ebe nia halo ba nia familia pasiente COVID-19. Iha Studia Radio Rakambia, Kampung – Alor Dili, Timor- Leste. (30/09/2021) Photo by: Erciana Fernandes Belo
Husi Parte seluk iha Doutor Médiku Jeral ida halo akompañamentu bá nia familia hamutuk sanolu resin ida (11) iha uma ida, ne’ebé komfirmadu ho Kazu COVID-19 ho susesu.
Dr. João Manuel Corea Ximenes, expresa. “Hau halo akompañamentu bá menbru familia ne’ebe mak iha moras, komfirmadu iha nain sanulu-resin-ida (11) hamutuk iha uma ida, nain sia (9) komfirmadu positivu moras covid-19 entre sira ne’e nain neen (6) mak ho ninia rezultadu “Cycle Thershold Value (CTV) ka (teste PCR)” ne’e katak, teste ba ema moras Covid-19 atu hare nia invetadu, ne’e menus husi 23, nain rua (2) mak iha 16 no 17, infelizmente sira hotu iha simtomas ida ne’ebé leve bá to’o sintomas moderadu, ida mak grave ne’ebé ho CT 17, ne’ebe idade 56, agora iha ninian ferik-oan mós moras hotu ho CT 20 no ninia sintomas mós iha hanesan leve bá moderadu, agora sira seluk ne’e, CT 16 tam-bá idade 16 to’o 20 entaun sira hotu hanesan iha de’it sintomas leve, hanesan inus metin, mear, la horon bu’at is balun, entaun hau hanoin katak bele fó apoiu akompaniamentu bá iha ne’ebá. Ita husu para halo tuir prosedimentu ne’ebé iha, halo karta pedidu bá iha auto izolamentu.”
Iha biban ida ne’e Journalista Radio Rakambia konfirma kona-ba prosesu tratamentu ba familia pasiente no razaun balun ne’ebe Dr. João Manuel iha, tam-ba sa? halo deit tratamentu kazu COVID -19 iha uma.
Tuir Dr. João Manuel hateten. “Hanesan médiku ho pessoalmente iha konsiderasaun pontual balun ne’ebé hau tetu, ida ne’e iha kontestu Timor ninian. Ita hakarak kontribui mós, entaun ita tenki ho konstrutivu, la’os lafiar bá limitasaun balun ne’ebé iha.
Mai-be hau mós hakarak kontribui, maske la tama direita iha ne’ebá, karik bele hau kontribui bá bu’at ne’ebé hau bele halo, kuandu halo avaliasaun no observasuan bá sira nain sia (9) ne’ebé moras. Iha momentu ne’ebá hau hanoin bele rezolve iha uma deit. Atu nune’e fó mós vantazen ba ema seluk, tam-bá iha maluk balun ne’ebé presiza tebes fatin sira ne’ebé instala tiha ona husi Governu.
Sira bele hetan oportunidade, hetan tulun akompania ho tratamentu ne’ebé mak diak, husi maluk profisional saúde sira, tantu médiku, infermeiru, parteira, aliadu sira ne’ebé iha fatin sira ne’e. Ho hanoin hirak ne’e mak, hau fó hanoin bá maun katak, tuir hau nian hanoin ita bele halo pedidu para halo tratamentu de’it iha uma, maibé to’o momentu ida mós hau hateten bá sira ne’ebé presiza dunik intervensaun ne’ebé rigorozu, presiza ekipamentus ne’ebé kompletu, la iha dalan ita tenki bá iha fasilidade hospital. Ho nune’e maun mos aseita hau halo duni tratamentu iha uma durante semana tolu (3) nia laran, maun rekoperadu fali.
Iha razaun seluk ne’ebe, Dr. João Manuel hakarak halo tratamentu ba familia pasiente Kazu COVID-19 Iha uma tam-ba kondisaun uma sente bele no mos hakarak oferese nia matenek tomak ne’ebe nia iha, hodi bele salva familia nia vida , “ Iha situasaun familia sira ne’e nia uma, kada ema ida iha kuartu ida no iha kedas haris fatin, ne’e ita konsidera hanesan hospital ida ona no bele halo auto karantina, no ema ne’ebé úniku la’os pasiente ne’e mak hau, iha ne’ebá hodi bele akompania sira ou atende sira. Katak Dr. João Manuel. Alende ne’e tenki prepara mos mentalidade. Primeiru. ita labele pániku tantu ida bé moras, no mos nia familia, no husu mós profesional saúde ne’ebé agora mais esperensiadu labele pániku atu halo avaliasun, halo planu didiak hodi responde. Segundu. Tenki utiliza hotu matenek ne’ebé iha relasiona ho sensia medisina sira ninian, atu bele utiliza para apoiu fó tratamentu adekuadu bá pasiente sira. Iha uma familia fó akompaniamentu rigorozu oituan intensivu, iha ne’ebá vizilansia másimu bele dehan iha periodu balun inisiu iha 24 oras nian laran, tenki aloka tempu bá iha ne’ebá, depois akompania observasaun sira tuir tempu no tenki honestu bá ita-nia-an.”
Dr. João Manuel hanesan ema ne’ebe uniku fo tratamentu ba familia pasiente ne’ebe hetan Kazu COVID-19 ho nia esperensia no matenek rasik.
“Hau mesak halo akompaniamentu iha uma laran, tam-ba ita tenki limita, ita lakohi lori sai moras bá fali ema seluk, entre sira, maun bo’ot mak presija oksijeniu, tulun tau soru ka presija sona ai-moruk ruma tam-bá nia mesak, sira seluk hanesan moras bain-bain entaun hau senti bele.
Entre sira nain sia (9) ne’e, bo’ot nain rua hanesan fen ho laen mak hatudu sintomas, ida moderadu no ida moderadu grave. Tuir bu’at ne’ebé hau hatene husi izaminasaun fizíku. Maun nia ferik-oan ne’e mak moras ho covid-19 maibe nia katuas-aon moras respiratoriu aguda, hau hanoin ikus mai tenki rakonese efeitu diretu husi covid-19, mai-bé ho ninia situasaun klínika ne’ebé bolu naran nemonia ho naton, kuandu la bá hasai raisis, labá halo komfiramasaun bá estudu komfirmativu seluk, ida ne’ebé hau hanoin katak bronkalitis, entaun moras fuan ne’e mós ita presija antibiotik tantu moras rua ne’e ita presija aimoruk sira ne’ebé bele hasa’e imunidade tam-bá konfirmadu tiha ona ho covid-19. no kontrola ho sira-nia han, hemu sira-nia oras deskansa tenki hateten bá sira, liu-liu maun bo’ot nia konsege tau soru no aguenta ho oksijeniu 1,500 ml kuaze 10, tratamentu efektivu bá nia moras ne’e lorn 8 nia foin husik oksijeniu, kona-bá oksijeniu ne’e ami rasik iha kompania oksijeniu, familia oferese rasik. Utilija oksijeniu mós presija hare nia kondisaun presija orientasaun bá sira ne’ebé komprende”.
Dr. João Manuel, durante pratika izolamentu no halo tratamentu mediku ba familia pasiente iha limitasaun balun ne’ebe submete ba iha regras OMS nian iha Timor – Leste.
“sim, Iha limitasaun tam-bá ita iha submete bá regras, regulamentu bá konseitu hotu bá ita-nia nasaun ne’e halo. Ita hotu hatene katak ema ruma konfirmadu moras ho situasaun ida agora ne’e, tam-ba moras ida ne’ebé lahanesan, moras ida ne’ebé bain-bain, entaun situasaun hanesan ne’ebá ita la asesu bá nesesariu diariu mós limita ita tenki hasoru.”
Iha fatin hanesan, Journalista Radio Rakambia husu Dr. Joao Manuel nia sentimentu, Oin sa nia emosaun ka enerjia, bainhira halo trtatamentu ba kazu COVID -19 Ne’ebe ho susesu.
“Hau kontenti, no agradese ne’e la’os atinjimentu pessoal, mai-be ne’e ho grasa Maromak nian bele ultrapasa iha situasaun ida ne’ebá, kuaze iha tempu semana tolu (3) nia laran, maibe maun bo’ot ne’e rekupera ho diak.”
Discussion about this post