Reporter: Robelson Cardoso
Ministeriu da Saude liu husi Diresaun Nasional seksaun Saude mental, realiza atividade orientasaun daruak kona-ba abilidade Psikososial baziku, ba iha profesional Saude sira liu-liu sira ne’ebe iha linha frente durante infrenta problema barak iha situasaun difisil nia laran, atividade ne’e durenate loron rua (2), hala’o iha Hotel Novu Turismu, Dili, Timor – Leste. Tersa Feira (24-08-2021).
Reprezentante Ministeriu da Saude Dr. Carlitu, iha nia deskursu hateten. “Uluk ita nia apoiu barak teb-tebes ba Saude mental, depois de 1999. Programa ida ne’ebe ke bo’ot teb-tebes, iha tempu ne’eba apoiu barak, maibe’e depois servisu ida ne’e neneik neneik ita senti hanesan ema latau atensaun tiha.
Portantu, ami husi Ministeriu da Saude, kontenti teb-tebes tam-ba ita komesa hahu fali ona informasaun sira ne’ebe importante,dala barak ita hare deit ba iha formasaun, matenek ba isin nian maibe’e kakutak i mental ninian ita haluha tiha. Ita nia estrutura ba isin nian ita hare sira ne’e saudavel hotu maibe’e ita nia mental ne’e saudavel ka lae, ida ne’e mak ita persija hare halo reflesaun ba buat sira ne’e.
Iha tempu pandemia Covid ne’e, dalaruma ita infrenta problema barak, problema iha uma, mai servisu hasoru problema husi oin kotuk , halo ita nia nivel estres ne’e aumenta, dalaruma ita la kontrola problema sira ne’e, ita lori ba hatodan fali iha uma, tam-ba ne’e mak formasaun loron rua ne’e importante teb-tebes.
Agradese teb-tebes ba WHO ne’ebe mak apoiu ona Ministeriu da Saude hodi realiza formasaun ne’e.Importante teb-tebes ba iha pesoal Saude sira, balu deit mak iha oportunidade partisipa iha treinamentu loron rua ne’e, barak mak sei hein oportunidade hanesan, espera katak ita mos bele hatutan liu tan ba iha munisipiu sira pessoal Saude sira barak mak infrenta hela situasaun estres.
Ita hatene katak kazu COVID-19 iha ita nia rai,loron ba loron kazu aumenta. Antes iha munisipiu Dili la kleur ita rona VARIANTE DELTA mosu tan, iha Ermera agora iha Dili mos iha fatin fatin, teste ikus amostra ita haruka ba Australia hatudu katak iha Dili mos iha ona VARIANTE DELTA, kazu kuaze semana ida liu ba maioria 200 resin ba leten, foin horseik tun ba 187 kazu. Suai komesa kazu sae, iha munisipiu sira seluk kazu mesak mosu. No numeru de obitu mos komesa aumenta, buat sira ne’e hotu aumenta presaun mai ita, psikolozikamente ba ita nia mental ita nia pessoal Saude sira senti amiasadu tam-ba pessoal Saude sira barak afetadu ona, Manufahi kuaze servisu Saude diretora ho nia estrutura sira pozitivu hotu, sira atu taka Saude munisipiu, inklui klinika sentru Saude, Liquisa mos hanesan, ita senti hanesan amiasadu ba pessoal Saude sira, seidauk tan aumenta ita nia sidadaun sira. Ita nia komunidade sira komentariu liu husi media sosial, kuandu ita nia mental ne’e la prontu, problema presaun ne’e ba ita komesa maka’as.”
Dr.Carlitu dehan,Ita nia formasaun loron ohin no aban ne’e, importante teb-tebes pessolmente ba ita nia an no mos ita nia maluk sira.
“Ita nia ekipa de trabalhu no mos oinsa ita atu kria kondisaun ne’ebe diak iha ita nia ambiente servisu,ba fali iha ita nia familia, portantu saudavel ne’e la’os isin deit mental mos tenki saudavel,tuir difinisaun Saude OMS nian, Saude fiziku mental psikologi espritual aumenta tan kultura tenki saudavel.”
Iha fatin hanesan Prezidente kruz vermelha Madalena Hanzam hateten. “Baibain ita hanoin deit COVID maibe’e ita nia Psikologia sosial ne’e domina hela,mais ema ida la intrese.
Oinsa mak ita koalia ba sira ema ne’e ho kondisaun ne’ebe todan tauk ona ho moras sira hanesan ESTIKMA, oinsa mak bele halo adaptsaun ba sira nia an no mos familia, no komunidade para labele tauk, depois ba iha pessoal Saude sira ne’e, oin-sa mak sira ne’e bele konfiden hodi kontinua hasoru situasaun difisil ne’e.
Iha kruz vermelha nian ita hare ba voluntariu pessoal Saude sira iha espriensia maka’as, para bele oinsa infrenta voluntariu sira, sira persija teb-tebes,apoiu psikologi sosial tam-ba ne’e mak iha kruz vermelha ne’e primeiru sokoru ne’e, la’os fo deit ba iha fizika, maibe ba mos iha mental nian. Ho formasaun ida ne’e importante teb-tebes, kruz vermelha sei kontinua halo dezimina atividade ida ne’e por reziaun.
ida ne’e ohin Ministeriu da Saude mak hala’o, kruz vermelha nia servisu nia hala’o ketak,mos involve nafatin ba ema hotu hotu liu-liu ba iha voluntariu sira iha munisipiu hotu hotu,Ne’e dunik ami sei hare politika ida ne’e,tau iha Dili nune’e mos iha reziaun (3) ne’ebe ke iha loro sa’e loro monu,no husi rai klaran nian, ne’ebe importante teb-tebes iha momentu COVID ida ne’e
sosial suport ne’e mak importante para bele halo ema ne’e fiar an, oinsa ema ne’e bele adaptasi ho situasaun ida ke defisil moras mos nia tauk tia ona, nia sulan nia an hahan nia hetan husi ne’ebe entaun nia iha preokupasaun makas,halo nia isin ne’e fraku liu tan,i depois iha problema barak mak sira tenki rezolve rasik,ida ne’e mak persija dunik ita nia an ne’e forte, tenki iha kapasidade tenki iha ablidade.”
Voluntariu la’os deit jeral, iha mos voluntariu ne’ebe ke profesional,iha mos medikus infermeiru,iha mos injinheirus,edukasaun mos iha,sira kuandu mai hetan tiha hotu espriensia depois sira hakarak sai bele sai fali.
Tenik Madalena Hanzam. “Ita hare ba iha komunidade ho mil trezentus populasaun,ita tenki iha voluntariu ida minimu 1%, tenki iha riuhun Sanolu (10.000) kruz vermelha sei esforsu hela agora to rihun Ne’en (6.000) ne’e la hakmatek horsida nia tun tiha ba rihun tolu (3.000) orsida nia iha rihun Hat (4.000) as liu ona mak rihun Ne’en (6.000), entaun voluntariu tenki barak, tenki iha protesaun tam-ba voluntariu la simu osan, maibe’e nia hetan protesaun, agora protesaun ba iha profesional oin seluk protesaun ba ida ne’ebe ke jeral oin seluk,ami fo osan kiik teb-tebes minimu 6 dolar to 25 dolar, profesional sira ne’e 25 dolar por dia, ba iha voluntariu jeral 6 dolar mak ne’e nia hahan nia siguransa ne’e kruz vermelha fo atensaun.”
Ita tenki hare kondisaun fiziku ho kondisaun mental ne’e hanesan balansu ida ne’ebe rekursus umanu mos tenki preparadu
“Uluk tinan 30 liu ba iha eskola ida kona ba ne’e mas agora ida ne’e komesa laiha ona integradu hamutuk deit,agora integradu hamutuk deit,depois ita implementa ne’e tantu sira liu tia ne’e,bele ba buka fali infermeiru ka Doutor sira ne’ebe espesialista ba ida ne’e,mos tenki iha treinamentu ida tenki kusus ema sira ne’e mos tenki servisu kusus, rekursus ba ida ne’e menus teb-tebes entaun ita hare infermeiru ida tenki hare ema nain 4 to 10 resin agora ita hare ida ne’e todan tamba ne’e maka tenki servisu jeral mos tenki hetan abilidade integradu para oinsa mak sira bele implementa,tamba ita hotu hotu labele haketak bolu dehan Abordazen ba iha holistika ne’e, biosaiku sosiu espritual bele ba to iha kultura hotu ne’e ita tenki atensaun hotu liu-liu saiku sosial mental, ida ne’e mak todan liu fali ida ne’e mak ita la kontrola moras fiziku mos aumenta makas liu tan,ulun fatuk moras bele aumenta tensaun aumenta entaun osan ne’e gasta barak teb-tebes ba ida ne’e,tamba ne’e maka ita husu ba Governu nia politika tenki diak para atu bele abranza buat ida buat ne’e para hotu hotu bele senti.”katak Madalena Hanzam
Idalina Borges Nu’udar Psikolog klinis afirma “ita nia orientasaun ida nene,oin sa ita atu treinu orienta abilidade baziku, psikologiku primeiru sokoru psikologiku ba ita nia estaf liu-liu linha frente sira ne’ebe mak agora dadauk hasoru hela situasaun dilematiku tebes, ho prezensa pandemia surtu Covid ida ne’e. Ita nia estaf front line sira hotu merese atu hetan abilidade ida ne’e, antes de fo tulun ema seluk primeiru de tudu ita fo tulun uluk ita nia an.”katak Idalina Borges
Discussion about this post