Uma komunidade ne’ebe sai afetadu ba mudansa Klimatika ka dezastre naturais iha Masin – Lidun, aldeia 12 de Outobru, suku Komoro, Dili, Timor – Leste. Photo by: Lorentina. B.Pereira
Iha Tinan ida ne’e 2021 povu Timor – Leste primeira ves afetadu maka’as ba Dezastre Naturais ne’ebe akontese iha Timor – Leste, kompara ho Tinan kotuk 2020 no 2010 liu ba. Tuir dadus protesaun Sivil loron 07 de Abril 2021 ema lakon vida husi inudasaun dezastre naturais ne’e 42 husi total refere ema nain 15 mak to,o agora seidauk hetan. Dili mate hamutuk 22, Ainaro 10, Aileu 2, Mantutu 5 no Viqueque nain 3.
By: Cristiana Ximenes Belo
Katekista ou responsalve Bairo Masin-Lidun aldeia 12 de Outobru Sr. Agousto Freitas.
Katekista ou responsalve Bairo Masin-Lidun aldeia 12 de Outobru Sr. Agousto Freitas. Hato’o hela infomasaun jeral sobre povu afetadu husi inudasaun. Domingu, (11/04/2021). Photo by: Lorentina. B. Pereira
Total dadus Povu bairo Masin-Lidung afetadu husi inundasaun provizoriamente iha duzentos e tal (200+) . Dadus refere husi komunidade ne’ebe dadaun ne’e afetadu uma be hoban. Baze de informasaun ne’ebe journalista Radio Rakambia asesu liu husi fontes balun iha Bairo Maslidung, Lagoa Tasi Tolu, Dili, Timor – Leste. Domingo, (11/04/2021).
Iha oportunidade ne’e, Agousto Freitas hateten. “ Dadus provizoriamente total povu afetadu ba inundasaun hamutuk duzentus e tal(200+) , no dadus ne’e ba hirak ne’ebe afeitadu iha be’e laran ka be’e hoban sira nia uma. No dadaun ne’e, ami nia ekipa ida sei lao hela atu updated dadus ida ne’e.”
Bairo Maslidun aldeia 12 de Outobro foin hetan ajudus dahuluk husi Ministeriu Saude no ONG balun maibe fontes la lembra naran husi ONG sira.
“Ajudus ne’ebe bairo ida ne’e hetan mak fos sakus sento seissenta (160) mai husi Ministeriu Solidaridade Sosial (MSS). No husi NGO balun mak suprimi, rinso ho sabaun. No agora dadaun ne’e distribui tiha ona maibe seidauk sufisenti. MSS so lori deit fos.” Katak Agousto Freitas
Alende ne’e Povu bairo Maslidun presisa tebes solidaridade husi maluk Timor Oan sira ne,ebe iha kbi’it no mos governu Timor – Leste.
“Karik iha maluk sira ne’ebe hakarak lolo lima mai ami, primeru husu fos, tuir mai nesidade hanesan biti, Manta, sabaun masin midar ka nesisidade baziku seluk no Be’e mos hirak ne’e mak importante.
Dadaun ne’e, sira hela iha tenda okos. Maibe iha tempu loron, sira balun ba buka modo no aihan, maibe kalan ami hotu konsentra iha nee. iha nee ami konsentra iha fatin 3 ida mak iha nee, ida iha eskolah TK nian no ida fali iha sorin ne’e ba.
Ita lahatene povo afetadu sira ne’e deslokadu to,o bainhira, tamba ida ne’e iklima ita hotu la espera too bainhira mak hotu. Ami rekomenda liu husi media katak, ami persiza maluk sira nia tulun tamba bainhira los mak mudansa klimatika ida ne’e remata tamba ne’e, ami hotu la espera katak, buat ida ne’e laos ita hotu tuur hein maibe derepenti, no dala ida tan husu liliu ba ministeriu kompetete ne’ebe iha, bele karik tau matan liliu ba povu sira ne’ebe afetadu ba inudasaun ida ne’e sira persiza duni tulun.” Katak Agousto Freitas.
Povu afetadu inudasaun, Sra.Jelia soares Martins
Povu afetadu inudasaun, Sra.Jelia soares Martins konta hela storia kona-ba akontesementu kona-ba inudasaun ne’ebe akntese ba nia ho familia.(11/04/2021). Photo by: Lorentina. B.Pereira
“Ami nia be’e tama hotu. Ami muda sae fali ba foho leten ne’eba, ami ho Bebe halai be’e sae tiha kakorok ona. Ami kele bebe halai sai, sorti ema balun mak ajuda ami. Ami kele ami nia oan sira halai sae ba foho leten. Ami nia sasan hanesan bikan, kanuru, sana no tasu no sasan sira seluk be’e lori hotu. Ami sai ho isin lolon deit. Ami mai uma nain sira mak fo fali biti sira ne’e ami toba. Depois Ahi mate be’e la iha, ami kuru deit be masin ami hemu deit ona. Ami hela iha tenda okos. Ami hela iha vizinus sira eneba sementara deit, tamba ami halai mai ne’e ema sira ne’e mak ajuda ami. Maibe agora ema nia oan sira eskolah ba tiha foho ne’e mak ami hela fali iha sira nia uma. Kalan – kalan mane sira mak toba iha tendda okos, ami ho labarik sira toba iha uma tamba ho kondisaun oan nurak.”
Povu afetadu dezastre naturais ne’e hela iha Bairo Maslidung durante tinan 5 ona. No Journalista Radio Rakambia husu nia espresaun kona-ba hela fatin, dalan saida mak vitima inudasuan sira foti. hakarak muda ba fatin seluk ka mantein hela nafatin iha fatin ida ne’e.
“Ami hela iha ne’e durante tinan 5 nia laran ona. Foin primeira ves hasoru inudasaun be’e tama dadauk ne’e. Durante ne’e rai rahun mak barak iha tempu bailoron. Kona-ba Buka fatin ne’e, be’e maran mak hare tok, estadu sira mai koalia oin sa. Koalia ami atu sai ka oin sa? Karik governu haruka fila ba munisipiu ne’e mos bele tamba ita hela iha ne’e ho labarik keta loro ruma akontese tan, hanesan ne’e karik. Se kuandu governu haruka ami fila ba foho entau servisu la iha ona. Ami pasensia, tenkiser hela iha ne’e para buka moris hodi sustenta aihan loron kalan hanesan han ho hemu. Hau la servisu ida, loron- loron hare labarik, nia apa mak kondutor hodi sustenta ami nia moris.” Katak espresaun Sra. Jelia ba Journalista Radio Rakambia. Domingo, (11/04/2021)
Povu afetadu husi dezaste naturais, Sra. Maria do Rosariu Fatima Gusmao.
Sra. Maria do Rosariu Fatima Gusmao hanesan povu afetadu ba inudasaun iha Bairo Masin-Lidun, aldeia 12 de Outobru, suku Komoro. Domingu. (11/04/2021) Photo by: Lorentina B. Pereira.
“Hau hanesan povu afetadu ba inudasaun, be’e hoban tiha hau nia uma. Sementara hau desloka fali iha vizinus nia uma, komu nia mos rai monu entau ami tenki mai hela iha laran, tamba ami ho labarik. Dader mak mai iha tenda okos. Hau sinti triste tebes. Husu ajuda ba governu, nain ulun sira, se bele fo netik lona ga biti para halo tenda oan ruma hodi hela sementara, hodi hein to,o be ne’e maran.
Hau mai husi postu adminitrativu laleia, munisipiu Manatutu. Hau hela iha ene tinan 6 tiha ona. Maibe hau nunka hare udan no tasi ne’e mai hanesan ne’e. Ami la espera atu hanesan ne’e, foin ida ne’e mak halo ami hakfodok tebes no trauma, tamba ho labarik entau trauma. Ami tenki husik hela ami nia uma, ba hela ho familia sira. Ho grasas Maromak nian ami bele salva hotu, hanesan sasan mak labele salva tamba be hoban no bokon.
Nu’udar povu afetadu ba inudasaun ida ne’e. Hau so hakarak husu deit ba governu se bele karik ajuda no tulun netik ami, hadia dalan ne’e hodi nune’e ami asesu ba Be’e mos, tamba ami hela iha ene tinan 6 ona, be’e mos ami hola iha tenki deit. Agora tenki be’e labele mai tamba estrada hetan estragus inudasaun no rai monu. Se bele karik governu tau atensaun ba ida ne’e. Dudu fali estrada hanesan uluk, nune’e ami bele asesu fali be’e mos.
Ami la husu barak ba Governu maibe, husu deit hadiah netik dalan ne’e para hodi asesu ba Be’e mos. Tamba Be’e mos la iha ami labele moris ho ida ne’e. Tamba ne’e husu ho haraik an ba governu dudu netik dalan ne’e hodi ami asesu ba bee mos deit.” Dehan Maria.
Dadaun ne’e povu afetadu husi mudansa klimitaka, konsume be masin husi posu tamba Be’e mos tenki selu Bero $2 dolares Amerikanu hodi tula be’e ba mai.
Tenik Maria“Bainhira ami asesu Be’e mos, ami tenki selu ro ba mai. Hodi hetan be mos. Ne’e mos transporte ba mai hatene ona. ami mos hetan susar hanesan ne’e, labele ba mai loron -loron kuru be’e mos ho bero hodi tein, no buat hotu. Hanesan uza ba haris fatin no sintina ne’e bele tamba be’e masin iha posu sira ne’e iha. maibe atu ba han hemu nian mak la iha.”
Inan feton afetadu husi inudasaun mantein hela iha Dili, sei la fila hikas ba nia moris fatin tamba katuas oan nu’udar serviu motorista iha kompania Perisos.
“Ami buka fali rai maran atu hela. Ami labele fila ba munisipiu tamba ami buka moris iha Dili.
Tenki hela iha ene, para hodi servisu. Hau nia katuas oan servisu nu’udar motorista iha kompania Perisos. Ami mantein hela iha Dili tamba ami nia moris mai husi hau nia katuas oan nia servisu motorista ne’e. Tamba ne’e ami labele fila ba munisipiu persiza mak rai maran para hodi hele fali atu kontinua buka moris.
Hau uluk servisu iha kompania Perisos, maibe paradu kleur tiha ona, para tinan 2 ona. Hau Para servisu tamba partus no ema hare labarik la iha entau hau para servisu.
Husu ba nain ulun sira se bele karik hanoin netik ami sira afetadu ne’e, fo netik fatin ida diak para ami hodi hela, atu nune’e ami hatutan ami nia moris iha Dili ne’e.
Timor –Leste dadaun ne’e infrenta Dezastre Naturais, laos COVID – 19 deit.
“ohin autaramente ita nia rain laos deit infrente situasaun covid mas ita mos iha dejastre naturais, estragus mais ronde dois mil e tal (2000) dolares amerikanu, kompara iha tinan kotuk. Tinan kotuk 50 milhoens entre estragus ba populasaun no estradas publika ohin ultra pasa montanten 100 miloens de dolars. Ita hare mota komoro pratikamente moru sustentasaun monu tun hotu, mota maloa, mota iha fatin fatin iha Dili laran monu tun hotu.
Risku ema nia vida ema nia saude, iha ita nia pais alende numeru de mortes utrlapasa 30 eitals. Ita nia sentidu kondelensia ba familia sira hotu iha Timor – Leste. Portantu Timor- Leste laos infrenta deit COVID-19 mas Timor – Leste mos infrenta dejastra naturais.
Iha momentu ida ne’e, hau hakarak apela ba parseiros intrnasional no ba hot- hotu ne’ebe iha Timor – Leste. Ba komunidadi tomak para ita hamutuk haketak ita nia diferensa hotu, tau matan ba ita nia sidadaun sira tanba la iha ema ida, laiha politiku ida, iha timor bele hetan vantagen ba dezastre ne’ebe afeita iha Timor – Leste.
Nein primeiru ministu, nein presidenti parlamentu nasional, nein presidenti da repulblika atinji, ita hotu. Tamba ne’e laos tempu ba ita halo kompetisaun, tempu ita hotu konvida liberdade fo respeitu ba ita nia mate sira no sofrementu povu nian.
para que ita fo ita nia kbit tomak serbi sutansia hau nia vida tomak povu ida nee no hakarak timor oan hot hotu banati tuir istoria timor nian. Fo ita nia aan hodi salva guarda vida sidadaun sira nian, invesde ita aproveita situa saun sira hanesan nee para hetan vantajen politika, kuandu ita halo ida nee hatun ita nia aan demais, iha timor la merese ida nee. “Timor e o povo luta door. Timor e o gerilleiru. Timor iha momentu difisil mak mais unidus e mais forte. Tamba nee hau hakarak lori governu no povo timor nia naran liliu argadese ba komunidade internasional solusiona, organizasoens husi nasoens unidas nian, husi embasiada sira hotu, ne’ebe prejenti iha nee hau la temi ida por ida. Oganizasoens internasionais ne’ebe fo ninia tempu fo ninia rekursus tomak para bele apoiu Timor oituan ba oituan laos deit rekopera iha COVID mas liu liu rekopera mos iha dezastre naturais, ne’ebe afeita sidade Dili, afeita Timor laran, afeita komunidade tomak.”Primeru Ministru Taur matan Ruak (TMR) hato’o lia hirak ne’e iha diskursu lansamentu vasina COVID -19 ba dahuluk iha Sentru Saude Formosa,Dili, Quarta-Feira (07/04/2021 ).“
Discussion about this post