By: Cristiana Belo
Pandemia Surtu Covid -19 ne’ebe hahu akontese iha 2019 ate 2021 kontinua eziste, hodi fo ameasa ba ema barak nia vida. Iha tinan rua refere, Governu Timor –Leste halao prevesaun ba covid-19 ho susesu. Liu husi centro Integrado Jestaun de krises sala de situasaun surtu kovid-19.
Coordenador kontrolu qualidade, Dr Flaviano Brandao
Dr. Flabiano dehan,” Ita kontente tamba ate agora ita nia kazu sira ne’ebe maka iha ne’e kazu importa. katak kazu sira ne’ebe mak mai husi liur. Ita seidauk iha kazu ne’ebe iha evidensia transmisaun lokal.
kazu importasaun ne’ebe ita nia situasaun ne’e la’o advesia ba advesia final, kleur kleur ita laiha tiha depois iha fali, ida ne’e hatudu katak ita nia servisu iha border la’o ho diak. Ita bele imediata detekta suspeitu sira ne’ebe mai. Ita apontamentu kedas ou izola kedas, ne’e meius diak.
Maibe meius sira ne’e hotu, ita hare ba numeru kazu mundial ne’ebe grafikamente sa’e ,laiha tendensia tun. Hanesan mos ita nia border iha Asia, Indonesia ne’e mos tendensia sa’e, laos tun. Nee hatudu katak moras ne’e sei kontinua sa’e no to’o tempu ida, sei husik hela moras ne’e sai hanesan moras AIDS ka HIV CIDA, EPATITES, hanesan mos infesioso seluk. Ita mos sei la ses, moras ne’e iha futuru.”
Ba moras Pandemia COVID-19 saida mak ita tenki halo ? Ba oin, numeru ne’e sei sa’e nafatin . perguntas ba ita hotu hodi buka solusaun. Timor – Leste persiza hari’i kultura foun Hase’e malu banhira ema fani ka mear la taka ibun, iha dalan, iha servisu fatin no fatin publiku.
“ Ita mos kontinua sei investe. Perguntas ba ita hotu mak ne’e, investimentu seguransa sira ne’ebe mak ita halo iha setor saude no mos governu, ne’e to’o bainhira? tamba grafikamente kontinua sa’e.
Meius diak ne’ebe mak ita bele halo sai hanesan ita nia rezultadu. koko halo hodi ba oin mak muda ita nia moris kultura, para ita bele adopta ho moras ne’e. Tamba investimentu ne’ebe mak ita halo, la hatene to’o bainhira, mak governu sei fahe limitasaun? Bain hira mak bee ne’e sai esensial mai ita hotu? bainhira mak border ne’e kontinua la’o? Sira ne’e han tempu, sei la’o nafatin governu mos sei investe tuir nia forsa.” Katak Dr. Flaviano Brandao
Dr. Flaviano Brandao husu ba media no pesoal saude sira tomak kontinua halo kampainha ho masimu kultura hase’e malu liu husi media no husi ibun ba ibun. Laos depende deit ba Governu.
“Agora partisipasaun povu nian ne’e importante ba prevene moras ne’e. laos depende ba governu nia investimentu, maibe muda kultura moris liu husi ita nia valores kulturais ne’ebe mak iha, tenki kampanha makaas liu husi media sira, liu husi pessoal saude sira, oinsa ita hase’e malu. Diak ka lae, foin mai husi ne’ebe? Hasoru ema foun ruma husu malu, ne’e hanesan parte husi vizilansia saude nian. Para hodi hatene pessoal, ne’ebe mak ita hasoru, keta foin mai husi fatin seluk tamba kleur ita foin hasoru malu.
Valores kultural ida maka ita hase’e malu ho saudavel, kuandu ema seluk fani ou mear iha ita nia oin , ita dehan favor taka inus, taka ibun. Ita nia hase’e sira nee tenki sai ona kultura ida, ne’e para ida ne’ebe ita hase’e ne’e labele senti ofendidu, ida ne’e meius ida simples liu, ita adopta ita nia valores kultural iha saude nian, atu nune’e ita hotu-hotu moris saudavel. ita atu han ruma, ita atu ba fatin ruma, fase ona liman ga seidauk, atu kaer liman, hanoin fase liman, hase malu kontinua hase malu ida ne’e sai investimentu bo’ot liu fali investimentu selu-seluk. Atu nune’e fo tempu ita sei bele hasoru situasaun ne’e ho diak no minimiza mos investimentu sira ne’ebe mak ita halo.”Katak Dr.Flaviano Brandao
Dr. Flaviano Brandao preokupa ba situasaun baliza iha mota ain tamba populasaun balun sei lao husi jalan tikus tamba ne’e sei lori perigu ba ita.
“Problema ne’ebe mak ita hasoru mak ema gosta la’o husi jalan tikus, ne’e konsikuensia ida, tama mai no oinsa mos sai ba, ita sempre hanoin tama sai ho livre, sein kontrolu husi saude, ne’e perigu bo’ot ba ita.
Sidadaun hotu-hotu tenki konsiensia katak, ema ida deit bele fo afeita ba ema barak, estatestikamente ne’e ita frajil liu, ita nia nasaun ne’e tamba ita nia numeru infeksaun mos sei maka’as, ita nia numeru mal nutrisaun mos sei maka’as, ida ne’e hatudu katak ita nia imunidade mos numeru ida menus, imunidade fraku, ne’e sei atinji hela numeru mal nutrisaun nian, entaun kuandu ema sira ne’ebe mak potensia hetan moras ne’e, ema sira ne’ebe maka ho imunidade ne’e menus, imunidade menus ne’e mak ema sira ho mal nutrisaun, ema sira ne’ebe mak moras infeksaun ,ema sira ne’ebe mak h moras iha tiha ona, kuandu kona kois halo nia agravamente ne’e maka’as lalais liu.”
Timor –Leste hetan susesu ba pandemia COVID – 19 iha 2020 maibe susesu iha krize nia laran la signifika katak ita kontenti ho situasaun hirak ne’e haluha tiha tuir protokolu ne’ebe governu Timor – Leste fo liu husi ministeriu saude no pesoal Saude sira.
Dehan Dr. Flaviano Brandao,”Ita tenke kontinua kampanha liu husi media sira, liu husi mensajen lider sira, laos depende deit ba pessoal saude sira. Mensajen mak importante iha ita nia nasaun, hanesan susesu. Maibe ita susesu hela iha krize nia laran. krize ne’e sei la’o hela. Normalmente ita dehan ita susesu, Ita kontenti ona depois ita la importa tiha meius saudavel sira ne’ebe mak ita koalia, mear tenki taka ibun, lakhoi ona fase liman, la’o livre. Ita hare ema tama mai mos ita ladun fo kontrolu. Ida ne’e ladun diak, ita hotu-hotu tenki vijilansia.
Hanesan media hatudu iha semana kotuk ou fulan kotuk katak sidadaun ida tama mai iha vizinu rikor ne’e diak. Ne’e katak partisipasaun povu ne’e iha. Tenki kontinua la’o ho ida ne’e para ita hase’e malu, iha ita nia moris individual.”
Dr. Flaviano Brandao husu ba ema hotu iha Timor – Leste katak,“Ita tenki hatoman an ho kultura hase’e malu. Iha ema foun ruma ne’ebe ita hasoru iha ita nia Bairo ka Vizinus tenki Hase’e no husu nia kondisaun. Hanesan mos komunidade, karik ema foun ruma ita husu diak ka lae? mai husi ne’ebe? Se karik mai husi fatin risku tenki izola. Se ita husik buat ne’e la’o ba mai, ita sei la bele kontrola. Hanesan moras sira seluk maibe ita tenki mantein kontinua deit ho protokolo saude nian.
Dr. Flaviano Brandao haforsa liu tan,“Teknolojia hanesan ventilhador laos solusiona ba problema. Maibe fo solusaun ba problema mak fase liman, taka ibun bainhira mear no fani. Iha moras kazu ida ne’e, teknolojia liu-liu hanesan ventilhador sira ne’e, laos solusiona ba problema, ida fo solusaun ba problema ne’e mak oinsa mak fase liman, taka ibun bainhira mear no fani. Mear, inus ben, fani Kuandu ita iha kazu hanesan ne’e mai tes ema dehan kazu ne’ebe mak ladun todan. Mais kuandu ita iha kazu sivil, kazu ida ne’ebe mak todan, nia kona mak ema sira ne’ebe ho idade, ema ne’ebe mak ho moras seluk iha hela, nia imunidade tun hela depois ita eleva labele entaun nia monu grave. Nia grave ida ne’ebe ke ita la salva, ita lakhoi ita tama ba iha ida ne’e.”
Pesoal saude no mediku sira iha hospital Guido Valadares, hetan treinamentu intensivu oin sa halo manazementu ba kazu sira sivil atu sai modalidade tratamentu.
“Ita iha mediku vinte i tall ho konsultan nain walu, didika sira nia an halo treimamentu intensivu iha semana hat nia laran, hodi bele maneza kazu sira ne’ebe maka todan husi moras covid ne’e, kuandu iha karik, ita mos iha ona ventilhador sira ne’e, ita mos iha modalidade tratamentu seluk ne’ebe hanesan mos nasaun seluk.
Maibe evidensia hatudu katak tratamentu ba ema sira sivil nia rezultadu iha italia, iha Amerika hanesan deit, la fo vantajen ida ke diak. Entaun ita mos labele investe demais iha ne’eba. Ita investe liu mak, oinsa kultura moris ne’e tenki saudavel. Tenki mais kampanha ida ke masimu instensivu.
Dr. Brandao hato’o nia sentimentu, katak.” Ami nia hare, hanesan mediku triste fali, tamba ita dehan, ita susesu mais ami nia fuan ne’e hanesan taridu tamba ita nia kampanha ho ita nia meius hodi halo prevensaun ne’e lakon durante ne depois de kazu laiha. Ema la hakfodak hanesan estadu emerjensia primeiru, segundu. Ema agora komesa livre fali ona entaun ami nia laran taridu, ne’e perigu la halimar.
Muda kultura moria ne’e, kampanha mak tenki maka’as, bele ita moris livre lao ba lao mai maibe kultura hase’e malu, Hase’e ema foun ne’e, diak ka lae? o foin mai husi ne’ebe? kuandu nia dehan, mai husi fatin ruma ne’ebe infetadu, dehan hanesan ne’e, karantina ona ga seidauk, dehan karantina ona entaun diak. Se seidauk karantina report.
ema ruma mear ka fani iha fatin publiku, iha ema balun hase’e ga lae. Kuando hase’e malu la akontese iha sosiedade, ita seidauk atinji nivel ida ne’ebe saudavel. Maibe, kuandu ita hare ema hase’e iha fatin publiku balun mear, alin taka ibun ou fani taka ibun labele mear hanesan ne’e. Hanorin depois ita simu malu komunikasaun sira hanesan ne’e. Ida ne’e katak ita to’o ona nivel ida ke diak. Mais kuandu ida ne’e seidauk, ita sei frajil hela tamba meius ida palin diak mak ida ne’e duni, laos dehan ventilhator laos dehan ai moruk so meius muda ita nia kultura moris ida ne’ebe ba saudavel.”
Nasaun Timor – Leste ba oin atu livre husi moras pandia Covid – 19 tenki kampainha maka’as liu husi media eletronik hanesan Radio, Televizaun no mos media printing sira.
“Iha Buat rua mak importante, ita tenki hase’e malu diak ka lae? Segundu, ita tenki kampanha maka’as. Ba oin atu susesu. mais labele depende ba saude deit, mais tenki mai husi lider sira. lider sira mak tenki kampanha buat ne’e maka’as, media elektronik radiu, televizaun ho jornal sira tenki kampanha ida ne’e loro-loron.
Para ita hare ona iha semana ida ga ou fulan ida nia laran ita hare iha fatin publiku sira ne’e ema hase’e malu, iha kareta laran, iha bis laran. Kuandu ita hare ona ida ne’e mak, ita atinji ita nia mehi, dehan diak bele mantein. Tamba ema hotu-hotu sei labele hola maskra, ema hotu-hotu sei labele asesu ba bee. Apalagi iha foho ema hotu-hotu sei labele hola maskra ida, loron ida dala ida, ne’e todan entaun ida ne’e mak ita nia modalidade, tuir ami mediku sira nia hare, ita bo’ot sira tenki promove,” Katak Dr. Flaviano Brandao.
World Health Organization (WHO) ka Saude Mundial Timor – Leste servisu hamutk ho Governu Timor – Leste liu husi ministeriu Saude hodi fo Apoiu matdalan Tekniku hodi kombate Pandemia COVID-19.
Peskizadora ofesial (Oficial Researcher) Dr.Dong Bao Yu hateten.”Hanesan ita hatene organizasaun saude mundial ka World Health Organization (WHO) ka saude mundial agora ne’e fo matadalan tekniku ba ema hotu-hotu para bele halo tuir, hanesan vizilansia jestaun kazu tratamentu sira ne’e, para ajuda hodi kombate. WHO servisu besik ho governu no mos ministeriu saude fo suporta teknikalmente. Ami halo laos ba iha fatin ida deit maibe ba iha Timor laran tomak. Suporta ne’ebe WHO halo mak hanesan primeru, fo konselhu ba Primeru Ministru oin sa atu fo medidas preventiva para fahe ba ema hotu-hotu. Segundu Konselhu Tekniku hanesan fo sasan sira, hanesan maskra. Tolu mak fo treinamentu ba ema sira ne’ebe atu prepara ba hasoru Covid-19.
Fo treinamentu ba pessoal saude sira husi klinika Vera Crus no sira halo fali treinamentu ba ema sira staf iha klinika Verakruz laran ne’e rasik, hanesan Cleaner (hamos rai) sira no Cusineira sira ( tein ) iha klinika. Treinamentu kona-ba oinsa jere foer.
laos ida ne’e deit, maibe ami mos halo treinamentu ba hospital referral iha Timor laran tomak. No mos fo treinamentu ba sentru komunidade sira atu hasae konsensia komunidade sira oin sa uza mascre no medidas preventiva sira nee.”
Estudante hus,i Univesidade Timor – Leste Januario Felesteceira.
Tuir estudante UNTL, Januario Felesteceiro katak, “ ema ne’ebe la uza maskre laos lakhoi maibe iha parte ida ema dehan informasaun ne’e falsu no bosok. informa ba journalista Radio Rakambia, baihira husu nia opiniaun. iha largo lecidere, Dili, Timor –leste. Ema dehan Covid-19 ne’ebe mak mai iha Timor hanesan politika deit, komunidade barak la fiar entaun sira la tau masker.”
ALIENDE NE’E Januario MOS HATETEN IHA PARTE IDA TAU MASKER NE’E IMPORTANTE, TAMBA BELE PREVENE EMA SELUK HUSI MORAS NE’EBE MAK ITA ENFRENTA.
“Iha parte ida masker ne’e importante tebes mai ita atu uza maibe sira ne’ebe mak la uza laos dehan sira lakohi uza la iha maibe rona informasaun ne’ebe maka kolega barak hetan iha media dehan informasaun ne’e hanesan informasaun ida ne’ebe mak ho politika deit. maibe dehan laos informsaun lolos,katak covid ne’e benar-benar iha duni.
Januario espresa liu tan, iha Nasaun Barak Ne’ebe Hanesan Nasaun Seluk Covid Ne’e Iha. No Ema Barak Mak Mate No Sai Vitima Ba Moras Ne’e Rasik.
“Realidade mai ita, pessoalmente ha’u laos dehan la fiar ne’e la iha. Maibe ema tau facebook ne’e halo bingung tamba realidade foin dadauk kolega barak sira tau iha media social, dehan hanesan ne’e ami mai ne’e laos tamba tensaun ga saida mak mai iha ne’e maibe ami mai iha ne’e tamba ami moras. Entaun ita iha alat ne’ebe mak atu koko ita hanesan atu kura ida nene menus tebes ga lae entau tamba saida mak babain ema dehan hanesan ne’e timor ne’e uniku oituan tamba covid iha mos sira kura a’an lalais deit.”
Jacob De Araujo Soares Komunidade Campung-Alor
Jacob De Araujo Soares, Komunidade Husi Kampung Alor Mos Hateten, Objetivo Ita Uza Maskara Ne’e Laos Signifika Katak, Ne’e Modelo Ida Maibe Ida Ne’e Hanesan Ita Asegura Moras Hirak Ne’ebe Mak Iha.
“Dala ruma ita koalia kona -ba virus corona ne’e foin mak mosu mai, agora dadaun ne’e, maibe na realidade uluk kedan. Ne’ebe maka ita haree katak masre ne’e bele asegura rai uut ne’ebe mak iha entaun ida ne’e aproveita ida ho corona ne’e para ita uza maskara ne’e para atu nune’e moras hirak ne’ebe mak iha ona nasaun seluk no mos ita hatene katak iha ita nia nasaun timor ida ne’e mos afeta ho covid-19 ida ne’e dala barak ema dehan prevene duke kura ne’ebe hanoin husi hau hato’o ba dadaun.
Maluk Le’e nain no rona nain sira. Diak Liu Prevene Duke Kura. Tamba ne’ebe ita hotu, hahu Kultura hase’e Malu Bainhira Tafui Kabe’en, Fani, Mear Iha Fatin Publiku Ka Ema Barak Nia Le’et.
Discussion about this post